به بهانه آغاز سال نو خورشیدی، با دکتر اصغر طهماسبی بلداجی، استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهرکرد و پژوهشگر برجسته قرآنی به گفت‌وگو نشستیم تا از اهمیت وقت در آموزه‌های دینی تا چالش‌های مدیریت زمان در زندگی مدرن را واکاوی کنیم. با ما همراه باشید تا ببینید چگونه هر ثانیه از عمرتان می‌تواند کاخی در بهشت یا جهنمی ابدی بسازد.

فرصت طلایی «عصر» در قرآن

دکتر طهماسبی بلداجی در ابتدا با اشاره به سوره عصر می‌گوید: در این سوره خداوند به «عصر» سوگند خورده است. تفاسیر مختلفی درباره مصداق «عصر» وجود دارد، اما معنای کلیدی آن «زمانی است که خداوند برای بندگی انسان آفریده و در اختیارش گذاشته است». این سوگند الهی نشان‌دهنده اهمیت فرصتی است که به انسان داده شده تا در همین عصر و عمر محدود، مسیر عبودیت را بپیماید. قرآن در پاسخ به توجیهات انسان‌های کافر در قیامت می‌فرماید: «و آنان در آنجا شیون و فریاد می‌زنند: پروردگارا! ما را بیرون بیاور تا کار شایسته انجام دهیم غیر آنچه انجام می‌دادیم. [می‌گویم:] آیا شما را چندان عمر ندادیم که هر کس می‌خواست در آن مقدار عمر متذکر شود، متذکر می‌شد و [آیا] بیم‌دهنده‌ای به سوی شما نیامد؟ پس بچشید که برای ستمکاران هیچ یاوری نیست». (سوره فاطر، آیه ۳۷) این آیه نشان می‌دهد هیچ عذری برای غفلت از بندگی پذیرفته نیست؛ چراکه خداوند همه امکانات ازجمله وقت، عمر و زمین گسترده را در اختیار انسان گذاشته است. امام صادق(ع) در تفسیر این فرصت الهی می‌فرمایند: دنیا مانند آب جاری است که نیکوکار و بدکار هر دو از آن می‌نوشند. تفاوت در این است که انسان چگونه از این فرصت استفاده کند. امام کاظم(ع) نیز می‌فرمایند: هرکس برای دنیا کار کند، آخرتش را از دست می‌دهد و هرکس برای آخرت تلاش کند، دنیا و آخرت را بدست می‌آورد. فرض کنید تمام عمرتان را صرف ساختن قصری کنید که پس از مرگ، دیگر مالک آن نیستید. اما اگر همین عمر را در مسیر بندگی خدا حتی با کارهای ظاهراً دنیوی مانند کسب حلال، تحصیل یا خدمت به مردم سپری کنید، هم بهره‌ای از دنیا برده‌اید هم ابدیت خود را ساخته‌اید. پس عصر و وقت، موهبتی الهی است که قداست آن در گرو استفاده درست از آن است.

از همین امروز معماری جهنم یا بهشت خود را آغاز کرده‌ایم

این کارشناس قرآنی ادامه می‌دهد: وقت و عمر از این نظر اهمیت دارد که این زمان برای بندگی خداوند آفریده شده است، پس قداست خاصی دارد و دقیقه دقیقه آن ارزشمند است. نهایت عمری که در این دنیا داریم، حداکثر(خوشبینانه) ۱۲۰ سال است ولی در قبال این عمرِ محدود که دست خداست، ابدیتی در پیش داریم که چه بهشت باشد و چه جهنم، جاودان است، یعنی پایانی ندارد. باید قدر وقت را بدانیم چرا که ابدیت، حقیقی است. یک مثال محسوس برایتان بزنم؛ فرض کنید به شما بگویند یک ماه در یک مکان پر از سختی و مشکلات کار کرده و مسئولیتی را بپذیرید ولی در ازای این یک ماه، یک چک سفید امضا به شما بدهند که هر رقمی بخواهید روی آن بنویسید؛ حتی مبلغی بنویسید که بتوانید با آن دنیا را بخرید! آیا یک ماه تحمل سختی برای چنین چکی ارزش ندارد؟ هر انسان عاقلی می‌گوید: «من یک ماه سختی را تحمل می‌کنم تا یک عمر راحت باشم و با آن چک، هرطور بخواهم زندگی کنم». همین ثانیه‌ها، دقیقه‌ها و لحظه‌هایی که به‌راحتی از کنارشان می‌گذریم، ابدیت ما را شکل می‌دهند. پیامبر(ص) فرموده‌اند: «همان‌گونه که زندگی می‌کنید، می‌میرید و همان‌گونه که می‌میرید، برانگیخته می‌شوید و همان‌گونه که برانگیخته می‌شوید، محشور می‌شوید». به بیانی، زندگی دنیوی، عصر و عمرِ کنونی ما، مرگ، برزخ و آخرتمان را شکل می‌دهد.

هنر زندگی در مسیر عبودیت با الهام از سوره عصر

اینجا سؤال پیش می‌آید که با تأکید بر عبودیت و ضرورت استفاده از عمر برای بندگی خدا، آیا باید دنیا را رها کرد؟ دکتر طهماسبی بلداجی پاسخ می‌دهد: این برداشت که باید تنها به آخرت پرداخت و از دنیا غافل شد، کاملاً اشتباه است. در آموزه‌های دینی به هیچ وجه به بی‌تفاوتی به دنیا اشاره نشده و حتی کسانی که به دنیا بی‌توجه بوده‌اند، توبیخ شده‌اند. در آموزه‌های اسلام به استفاده درست از دنیا تأکید شده است نه ترک آن؛ زیرا اگر امور دنیوی ناپسند بودند، خداوند مفاهیمی مانند رزق، روزی، معیشت و امور مادی را در قرآن ذکر نمی‌کرد. امام صادق(ع) در روایتی فرمودند: «از ما نیست کسی که دنیایش را برای آخرت، یا آخرتش را برای دنیا رها کند». در آموزه‌های دینی بر عبودیت (بندگی همه‌جانبه) تأکید شده، نه صرف عبادت (مناسک خاص). عبادت محدود به اعمالی مانند نماز و روزه است، اما عبودیت تمام شبانه‌روز را دربرمی‌گیرد و حتی لذت‌ها را شامل می‌شود. مثلاً فردی که صبحگاهان برای کسب روزی حلال خانواده تلاش می‌کند؛ اگر نیتش رضای خدا باشد، این کار عین بندگی است. استفاده از مال و ثروت دنیوی برای خرید خانه، سفر یا کمک به دیگران، اگر در مسیر رضای خدا باشد، بندگی محسوب می‌شود. دانشجویی که با نیت خدمت به بندگان خدا درس می‌خواند، همین تحصیل را به عبادت تبدیل می‌کند. بنابراین پیشرفت مادی اگر با نیت خدایی و در مسیر حلال باشد، نه تنها مذموم نیست، بلکه ابزاری برای تقویت بندگی است. انفاق، تقویت صله رحم، سفرهای مشروع و کمک به نیازمندان، همگی با مال حلال ممکن می‌شوند. عبودیت واقعی یعنی همه چیز، از کسب مال تا لذت‌ها، همه چیز رنگ و بوی خدایی بگیرد و برای رضای خدا باشد.

چگونه عمرمان را به سرمایه ابدی تبدیل کنیم؟

این استاد دانشگاه یادآور می‌شود: عمر و وقت، بزرگ‌ترین سرمایه انسان است. در آیات قرآن می‌خوانیم انسان در عالم برزخ آرزو می‌کند «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ» (سوره مؤمنون، آیه ۹۹-۱۰۰) یعنی «پروردگارا! مرا بازگردان تا شاید در آنچه ترک کردم، عمل صالحی انجام دهم!» این پاسخ الهی قطعی است: «کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا» (همان)، یعنی بازگشتی نیست! انسان‌ها در آنجا حتی برای یک ثانیه بازگشت به دنیا را می‌خواهند تا عملی که در راه خدا بوده را انجام دهند. همین یک ثانیه در برابر ابدیتِ پیشِ رو، ارزشی بی‌نهایت می‌یابد. امام کاظم(ع) فرمودند: «مَنْ أَضَاعَ سَاعَةً مِنْ عُمُرِهِ فَهُوَ خَسِرَانٌ» (بحارالأنوار، ج۷۵، ص۳۳۶)، یعنی «زیانکار کسی است که ساعتی از عمرش را بیهوده تباه کند». وقتی پنج ساعت در فضای مجازی بگذرانیم و حتی یک ثانیه‌اش را در راه خدا نگذاریم، این زیان است. مثال روشن است: اگر با ماشین در مسیر اشتباه رانندگی کنید و بنزین و وقتتان هدر برود، این خسارتی جبران‌ناپذیر است. عمر نیز چنین است؛ اگر در مسیری غیر از آنچه برایش آفریده شده‌اید مصرف شود، زیان محض است. شاعری به زیبایی سروده است:

هر چیز رود، دست انسان شاید که بدست آید آسان

گر عمر رود ز دست انسان با هیچ گُهر خرید نتوان

پیامبر اکرم(ص) تأکید کردند: «دنیا تنها یک لحظه است؛ آن را به اطاعت [خدا] تبدیل کنید». (تحف‌العقول، ص۳۵۹) پس ارزش این سرمایه را دریابید؛ هر ثانیه فرصتی است برای ساختن ابدیت. اگر لذت‌ها هم در مسیر رضای خدا و بستری برای بندگی باشند، زیانی در آن‌ها نیست. زیان آنجاست که عملی بی‌ثمر و بی‌ارتباط با اهداف الهی انجام شود. این عمرِ گذرا، گوهری است که بازگشتی ندارد؛ پس آن را در راهی سرمایه‌گذاری کنید که جاودانه شود. عمر و وقت، گرانبهاترین سرمایه انسان است که با هیچ ثروتی، حتی کوهی از طلا نمی‌توان آن را بازخرید کرد. همین دیروزی که گذشت، برای همیشه در دفتر اعمال ما ثبت شده و هرگز بازنمی‌گردد. پس هوشیار باشیم! این «امروز» تنها فرصتی است که داریم. فردایی نیست که تضمینی بر آمدنش باشد. عمری که در راه خدا صرف شود، نه تنها تباه نمی‌شود، بلکه بذر ابدیتی می‌شود که ثمره‌اش در جهان بی‌پایان آخرت، جاودانه خواهد ماند. انسان‌های زیرک با نیت خداپسندانه همه کارهای خود را بر اساس رضای خدا انجام می‌دهند که هم از دنیا به‌درستی استفاده کرده‌ و هم آخرت و جهان جاودان خود را تضمین ‌کرده‌اند و بالاتر از همه این‌ها به رضایت خداوند بلند مرتبه دست یافته‌اند و این سعادتی است غیرقابل توصیف و این‌ها همه در پرتو استفاده صحیح از همین عمر کوتاه دنیوی ممکن می‌شود.