در آخرین اقدام حفاران غیرمجاز در رؤیای یافتن گنج، شبانه به امامزاده قاسم در روستای حاجی‌عرب شهرستان بویین‌زهرا رفتند و با گودبرداری گسترده، گودالی عمیق زیر ضریح امامزاده ایجاد کردند.
هنوز مشخص نیست حفاران غیر از سرقت پول‌های داخل امامزاده چه آثاری از این اقدام غیرقانونی خود بدست آورده‌اند. این اتفاق درست در روزهایی رخ داده که بافت تاریخی این روستا در حال بررسی برای ثبت ملی است و احتمالاً جایگاه امامزاده نیز قرار بود در پرونده ثبت ملی بافت تاریخی روستا لحاظ شود.
از سوی دیگر چند روز پیش از آن نیز- پنجم اسفند۱۴۰۳- طرح «مجازات اقدامات غیرمجاز مرتبط با تجهیزات کاوش یا اکتشاف میراث فرهنگی» که با همکاری مرکز پژوهش‌های مجلس تهیه شده، در جلسه علنی مجلس اعلام وصول شده بود.
براساس آمارنامه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بین سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ بیش از ۱۳۰درصد رشد در استفاده غیرمجاز از فلزیاب گزارش شده است. همین موضوع و اتفاق‌های اخیر نگاه دوباره به این حوزه و مقابله با حفاری های غیرمجاز را ضروری کرده است.
حال پرسش این است آیا تیغ قانون از این پس می‌تواند با تشدید مجازات‌های فعلی تیغ گنج‌یاب‌ها را کُند و ناکارآمد کند؟
کمبود نیرو در یگان حفاظت
جلیل گلشن، رئیس پیشین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به قدس می‌گوید: در قانون تمهیداتی درخصوص حفاری‌های غیرمجاز دیده شده است اما متأسفانه به نحو مناسب اجرا نمی‌شود.
این چهره ماندگار میراث فرهنگی ادامه می‌دهد: پس از انقلاب و در اوایل سال۵۸ شورای انقلاب به عنوان قانون‌گذار، مصوبه‌ای را تصویب کرد که براساس آن انجام هرگونه حفاری با قصد بدست آوردن اشیای عتیقه مطلقاً ممنوع اعلام شد.
در حقیقت این مصوبه برای همه آحاد جامعه ایران باید اجرا می‌شد اما متأسفانه چنین اتفاقی تاکنون رخ نداده است.
گلشن می‌افزاید: براساس مصوبه شورای انقلاب، یگان حفاظت نیز تشکیل شد که مسئولیت حفاظت و جلوگیری از انجام حفاری‌های غیرمجاز بر عهده این یگان گذاشته شد.
از سوی دیگر براساس مصوبه‌ای که در مجلس شورای اسلامی درباره حفاری‌های غیرمجاز به وسیله دستگاه‌های گنج‌یاب وجود دارد چنانچه فردی با استفاده از دستگاه‌های گنج‌یاب، حفاری غیرمجاز انجام دهد یگان حفاظت مسئول برخورد، جمع‌آوری و تحویل او به دادگاه است.
این باستان‌شناس و پژوهشگر که پیشتر مدیرکل باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی نیز بوده است، می‌گوید: در سال ۸۱ شورای عالی امنیت کشور نیز آیین‌نامه‌ای را تصویب کرد که براساس آن برای جلوگیری از حفاری‌های غیرمجاز کمیته‌ای زیر نظر شورای عالی امنیت کشور، با مسئولیت رئیس سازمان میراث فرهنگی تشکیل شد و سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مختلفی ازجمله وزارت اطلاعات، نیروی انتظامی، سپاه پاسداران و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط نیز عضو این کمیته بودند تا در برابر حفاری‌های غیرمجاز، تمهیدات لازم را انجام دهند.
براساس همین آیین‌نامه شورای عالی امنیت کشور به درخواست مدیران استان‌ها، در هر استان به پیشنهاد مدیرکل میراث فرهنگی، استانداری موظف است به مسائل حفاظتی آثار تاریخی بپردازد که البته این تمهیدات و حفاظت به طور کامل اجرا نشده است.
رئیس پیشین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کمبود نیرو را در یگان حفاظت میراث فرهنگی عاملی دیگر در تخریب و حفاری‌های غیرمجاز می‌داند و بیان می‌کند: کمبود نیروی یگان حفاظت سبب شده آنچنان که باید رسیدگی و نظارت صورت نگیرد؛ بنابراین باید یگان درخواست نیرو کند و دستگاه‌های دیگر نیز مجوز استخدام و به‌کارگیری افراد را صادر کنند اما درباره شورای عالی امنیت کشور توسط رئیس سازمان میراث فرهنگی که بعدها تبدیل به وزارتخانه شد باید کمیته شکل می‌گرفت و موضوعات مربوط به حفاری‌های غیرمجاز و تخریب آثار در آن کمیته مطرح می‌شد.
گلشن اذعان می‌کند: تا آنجا که اطلاع دارم این کمیته آن‌گونه که باید به طور مرتب و منظم شکل نگرفته و حتی در استان‌ها نیز این مسئله حل نشده و در این زمینه از سوی سازمان و وزارت میراث فرهنگی کوتاهی‌هایی از گذشته تا کنون صورت گرفته است.
اهمیت آگاهی‌سازی افکار عمومی
یک کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی اما دیدگاه متفاوت‌تری در این باره دارد و به قدس می‌گوید: موضوع تخریب بناها و حفاری‌های غیرمجاز بیشتر به بهسازی مربوط می‌شود.
محمد امیدوار می‌افزاید: در حقیقت بهسازی یعنی کاری به کالبد بنا نداشته باشیم و ببینیم مردم درباره آثار و بناها چگونه فکر می‌کنند.
عضو پایگاه میراث فرهنگی بافت تاریخی ابرکوه ادامه می‌دهد: فضای تاریخی از دو بخش کالبد و کارکرد تشکیل شده است بنابراین وقتی کالبد بنا یا اثری آسیب می‌بیند باید جست‌وجو کرد تا بدانیم آن بنا چه کارکردی داشته که این‌گونه آسیب دیده است؟
امیدوار اضافه می‌کند: در بسیاری از بناهای تاریخی کارکرد از بین رفته و کالبد بنا با فضایی متروکه و مخروبه باقی مانده است و همین موضوع سبب شده مردم به آن اهمیت ندهند و دست به تخریب بزنند. اینجاست که بهسازی باید بیش از مرمت و نوسازی مورد توجه قرار گیرد.
به تعبیری دیگر باید به جای اینکه به کالبد بناها رسیدگی شود آگاهی‌سازی عمومی انجام گیرد چراکه در بیشتر مکان‌ها کالبد، تخریب چندانی ندارد اما کارکرد از بین رفته است بنابراین یک‌سری کارکردها که حتی مرتبط با فضا و بنا نیست باید به بنا داده شود.
برای مثال به یک خانه تاریخی کارکرد صنایع‌دستی بدهند یا به مجموعه‌ای با بافت تاریخی کارکرد گردشگری داده شود تا آن فضا پویا و فعال شود و خود به خود اهمیت و امنیت پیدا کند.
کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی می‌گوید: متأسفانه تأمین اعتبارهایی که برای آثار و بناهای تاریخی در نظر گرفته می‌شود بیشتر از نگاه کالبدی است و به جنبه کارکردی بناها کمتر اهمیت داده می‌شود، درنتیجه توسط برخی افراد قانون‌گریز حفاری‌های غیرمجاز پی‌درپی انجام می‌شود.
تمهیداتی برای جلوگیری از حفاری‌های غیرمجاز
امیدوار همه مشکلات تخریب و حفاری‌های غیرمجاز آثار تاریخی را متوجه سازمان میراث فرهنگی نمی‌داند و معتقد است: یک‌سری طرح‌ها و موضوعات درباره بناهای تاریخی باید در طولانی‌مدت برنامه‌ریزی و به آن توجه شود که متأسفانه چنین اتفاقی تاکنون رخ نداده است.
برای مثال باید برای مجموعه‌ها، بافت‌ها، بناهای تاریخی و محوطه‌های تاریخی طرح مرمت و احیا داشت و آن‌ها را از حالت متروکه و مخروبه خارج کرد.
یک بنای تاریخی یا یک امامزاده شاید در نگاه نخست حتی به لحاظ کالبدی یا کارکردی هم مشکلی نداشته باشد اما همین که روزهایی از ماه یا سال فردی برای حفاظت و صیانت از آن مکان حضور نداشته باشد و آن مکان توسط مردم رها شده انگاشته شود مورد آسیب، دستبرد و حفاری غیرمجاز قرار می‌گیرد.
بنابراین به نظر می‌رسد رویکرد ساماندهی بازسازی و نوسازی بناهای تاریخی و آثار باستانی باید جای خود را به بهسازی بدهد.
بهسازی به این معنا که باید افکار عمومی جامعه را ارتقا داد وگرنه چنانچه سال‌ها اطراف آثار یا بنا نرده‌کشی و نگهبانی داشته باشد، تا آگاه‌سازی انجام نگیرد افرادی که در نزدیکی بنا زندگی می‌کنند تخریب، حفاری و دیگر آسیب‌ها را به بنا وارد می‌کنند، چراکه فردی که به بنا آسیب می‌زند نمی‌داند ارزش بنا بسیار بیشتر از سرقت چند سکه، اشیای عتیقه یا حفاری است. بنابراین مادامی که آگاه‌سازی عمومی در جامعه صورت نگیرد روند تخریب بناها ادامه دارد.
این کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی نقش رسانه‌ها را در زمینه آگاهی‌بخشی پررنگ می‌داند و می‌گوید: با توجه به تأثیرگذاری بسیار زیاد رسانه‌ها و اطلاع رسانی‌های آسان از طریق فضای مجازی، با ایجاد طرح و برنامه می‌توان دست‌کم برای مدت دو سال پیاپی سرمایه‌گذاری‌ها، تأمین بودجه و اعتبار را در راستای آگاهی‌بخشی و بهسازی افکار عمومی هزینه کرد تا نتیجه مطلوب آن نمایان شود.
نظر شما