حوالی امروز:
از نشانه‌های سیاست‌مداری، هوش و ذکاوت و توانایی‌های خاص زشت و زیبایش همین بس که مورد اعتماد سه پادشاه قاجار بوده و از دوره ناصرالدین‌شاه تا محمدعلی‌شاه، پست و مناصب مهم حکومتی را به عهده داشته و گاه انگار همه‌کاره مسائل سیاسی و اقتصادی کشور به‌شمار می‌آمده است. با این همه، جناب اتابک از طرف برخی تاریخ‌نویسان یک لقب دیگر را هم دریافت کرده: «سلطان رشوه ایران‌زمین»!
از این اتابک تا آن اتابک
اصل و ریشه حکومت قاجاریه، پیرو اصول و مختصات حکومت‌های ملوک‌الطوایفی بود؛ اما اقتضای زمانه سبب شده بود رگه‌های ضعیفی از مدرنیت و آداب حکمرانی فرنگی‌ها با آن ترکیب شود و نوعی از حکمرانی را بسازد که در آن کمتر سیاستمدار و دولتمردی می‌توانست نزدیک ۳۰ سال در تشکیلات قاجارها دوام بیاورد و سلطنت سه شاه را درک کند.
علی‌اصغرخان اتابک شاید تنها نمونه‌ای باشد که توانسته بیشتر از ربع قرن در دَم و دستگاه قاجارها تاب بیاورد و البته ازجمله نمونه‌های نادری است که مدح و ذم‌های تاریخی و توصیفات کاملاً متضادی از شخصیت سیاسی‌اش وجود دارد. تاریخ‌نویسان می‌گویند از حیث رفتار و منش سیاسی، میان «اتابک» عصر ناصرالدین‌شاه با «اتابک» دوره محمدعلی‌شاه از زمین تا آسمان تفاوت وجود دارد! با همه این رنگارنگی صفات و ویژگی‌ها که شناخت اتابک واقعی را برای من و شما کمی دشوار می‌کند، اما در یک مسئله شکی وجود ندارد. جناب اتابک از دشمنان سرسخت مشروطه به‌شمار می‌رود و با وجود اینکه می‌توانسته در قراردادها و پیمان‌های مختلف و در پیش بردن امور مملکت براساس عقاید خودش عمل کرده و شاه و دولتمردان را مجاب کند، در فقره مشروطه، نمی‌تواند مُخ مظفرالدین‌شاه را بزند و او را از امضا کردن فرمان مشروطیت منصرف کند!
همچنین اگرچه پس از ترور ناصرالدین‌شاه، با مهارت تمام، صحنه‌سازی هنرمندانه و تظاهر به زنده ماندن شاه، اوضاع را مدیریت کرده، به ولیعهد در تبریز نامه می‌فرستد و سلطنت را برای قاجاریه حفظ می‌کند، اما در آخرین تجربه صدارتش (اواخر حکومت محمدعلی‌شاه) از پس مخالفان و دشمنانش برنمی‌آید، قافیه سیاست را می‌بازد و به ضرب گلوله «عباس آقا تبریزی» مجبور می‌شود از جهان سیاست و دنیا خداحافظی کند.
رفیق انگلیس، شریک روسیه
درباره سال‌های صدارت و دولتمردی‌اش«خبرآنلاین» می‌نویسد: «... به شیوه ناخوشایند قاجاری مملکت را اداره کرد و همان شخصیتی بود که درباریان قاجار می‌پسندیدند و برای قتلش نقشه نمی‌کشیدند! زرنگ هم بود و اهل «دلالی» و «کمیسیون» و به قول خودشان «پیشکش» و «تعارف» و امتیازاتی به اجنبی داد که در تاریخ نوشتند و بخشی از وقایع تاریخ معاصر را همین امتیازات رقم زد. در دربار قاجار که مناصب و القاب هم خرید و فروش می‌شد، این امتیازات مهم و طولانی‌مدت هیچ‌کدام مفت و مجانی نبود». فقط یک نمونه‌اش را که مربوط به زمان اعطای امتیاز اکتشاف و استخراج نفت در ایران است به نقل از منابع تاریخی بخوانید تا بدانید اتابک و امثال اتابک چگونه پیش از همه، سهم و پورسانتشان را در قراردادهای خارجی می‌گرفتند و سرمایه و ثروت مملکت را تقدیم بیگانگان می‌کردند: «نماینده دارسی در حدود ۱۰ هزار لیره به اتابک و مشیرالدوله و مهندس‌الممالک نقد پرداخت... سهامی معادل ۱۰هزار لیره به اتابک و ۵هزار لیره به مشیرالدوله و ۵هزار لیره به مهندس‌الممالک به عنوان تعارف تسلیم کرد».
اتابک در ابتدای دوران حیات سیاسی‌اش مایل به انگلیس بود و چنان در امتیازدهی به انگلیسی‌ها مشتاق بود که «لرد کرزن» سیاستمدار و دیپلمات انگلیسی نوشته است: «هر کسی سرمایه‌ای داشت و می‌خواست آن را به کار اندازد به تهران روی می‌آورد...».
با این حال برخی امتیازاتی که با دلالی اتابک و شرکا و وزرا به انگلیسی‌ها واگذار شد، وقتی آشکار شد مخالفت مردم و علما را برانگیخت و بعضی از این امتیازات لغو شد. معلوم است اتابک هم به انگلیسی‌بودن متهم و از یک‌جایی به بعد به روسیه تزاری متمایل شد و البته امتیازاتی تاریخی هم به آنان داد!
... و فرانسوی‌ها
امتیازهایی که در عرصه بین‌المللی داد و رشوه‌هایی که گرفت، فهرست بلندبالایی دارد. خیلی از آن‌ها معروف‌ترند و به وقایع تاریخی هم منجر شده‌اند؛ ازجمله واگذاری امتیاز لاتاری، امتیاز کشتیرانی در کارون، امتیاز تأسیس بانک شاهی، امتیاز استخراج معادن به انگلیسی‌ها و واگذاری امتیاز گمرکات شمال، امتیاز خطوط راه‌آهن شمالی ایران، امتیاز استخراج معادن قراچه‌داغ آذربایجان، امتیاز تأسیس بانک استقراضی به روسیه تزاری و امتیاز انحصار خرید و فروش تنباکو هم که به «قرارداد رژی» معروف است و به نهضت تحریم تنباکو منجر شد در دوره صدارت او بسته شد و معروف است که شاه و صدراعظم و خیلی از درباریان بابتش رشوه گرفتند؛ البته اسمش همان پیشکش بود!
اتابک امتیاز حفاری آثار باستانی ایران را هم داد به فرانسوی‌ها که به خیال خودش متهم نشود به این‌طرفی یا آن‌طرفی بودن و تجارت درباری‌اش، بین‌المللی باشد! بیشتر این امتیازها نیز با بهانه تأمین مخارج سفر فرنگ شاهان قاجار واگذار می‌شد و ناصرالدین و مظفرالدین که سفر فرنگ خیلی دوست داشتند راحت با چنین امتیازاتی موافقت می‌کردند.
نظر شما