در آستانه روز معلم و همزمانی این رویداد با دهه پربرکت کرامت، یاد و خاطره شهید مرتضی مطهری(ره)، استاد بی‌بدیل اندیشه اسلامی و پرچمدار مبارزه با تحریف‌های فرهنگی، بیش از همیشه جلوه می‌کند. رهبر معظم انقلاب با تأکید بر جایگاه معلم به‌عنوان هویت‌دهنده نسل آینده، آموزش و پرورش را کلید پیشرفت ایران اسلامی می‌دانند؛ دستگاهی که حلقه اتصال تزکیه و تعلیم است و تربیت انسان‌های متعهد و متخصص را به جامعه هدیه می‌دهد. در این میان، نقش معلمان در تبیین سبک زندگی رضوی، مقابله با جنگ نرم دشمن و تحقق عدالت آموزشی، به‌ویژه در مناطق محروم، چالشی است که تنها با الهام از سیره شهید مطهری و رهنمودهای ولی‌فقیه ممکن می‌شود.
به همین بهانه، در گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام دکتر رضا لک‌زایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه امام صادق(ع)، ضرورت‌های تحول در نظام تعلیم و تربیت را واکاوی کرده‌ایم.
با توجه به تأکید بر نقش معلم در تربیت انسان به‌عنوان محور اصلی قدرت و جایگاه جامعه، چگونه می‌توان نظام آموزش و پرورش را به سمتی سوق داد که معلمان در کنار نقش تعلیمی، به پرورش انسان‌های متعهد، متخصص و اخلاق‌مدار بپردازند؟
در پاسخ به این پرسش باید گفت در نگرش اسلامی، جامعه مانند یک ماشین مکانیکی تصور نمی‌شود؛ همان‌گونه که خانواده نیز چنین نیست. جامعه به‌سان یک موجود زنده و پیکری یکپارچه است که اعضایش در سرنوشت یکدیگر سهیم هستند. همان‌گونه که در حدیث نبوی آمده و سعدی شیرین‌سخن آن را به شعر درآورده است: «بنی‌آدم اعضای یک پیکرند». در این منظومه فکری، معلم جایگاهی بی‌بدیل به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین معماران تمدن نوین اسلامی دارد؛ چراکه علم، سرچشمه قدرت است و این گوهر ارزشمند در اختیار معلم قرار گرفته است. از سویی، انسان به‌عنوان مهم‌ترین منبع قدرت، در دستان معلم ساخته و پرداخته می‌شود.
اگر همان‌طور که قرآن فرموده تزکیه (پرورش اخلاقی) و تعلیم (آموزش دانش) به‌عنوان محورهای اصلی جامعه تعیین شوند، شاهد پرورش انسان‌های مجاهد و مسئولیت‌پذیر خواهیم بود. در این مسیر، نه تمام بار مسئولیت بر دوش معلم است و نه نظام آموزشی صرفاً در جایگاه مدیر یا مجری ایستاده است، بلکه هنگامی که جامعه به سمت توأمانی تخصص و تعهد حرکت کند، معلمان نیز به الگوهای اخلاقی تبدیل می‌شوند که دانش‌آموزان را متعهد، دانا و توانمند پرورش می‌دهند. سازوکارهای دستیابی به این آرمان، در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و نیز قانون اساسی ترسیم شده است. تحقق عینی این راهبردها، گذرگاه رسیدن به عدالت آموزشی و پیشرفت همه‌جانبه در این عرصه است.
همزمانی روز معلم با دهه کرامت، فرصتی برای تأکید بر سبک زندگی رضوی است. چگونه معلمان می‌توانند با الهام از سیره امام رضا(ع)، هویت دینی و ملی دانش‌آموزان را تقویت کنند؟
برای الهام‌گیری از سیره امام رضا(ع) و انطباق سبک زندگی با آموزه‌های ایشان، ضروری است نخست با منش و سخنان آن حضرت به‌خوبی آشنا شویم. نمونه بارز این آموزه‌ها را می‌توان در رویداد تاریخی نیشابور و حدیث سلسله الذهب جست‌وجو کرد، آنجا که امام هشتم(ع) فرمودند: کلمه لااله الاالله دژی نفوذناپذیر است، سپس با تأکیدی ژرف افزودند «ورود به این دژ شروطی دارد و من از جمله آن شروطم». این بیان نورانی، جایگاه بی‌بدیل امامت را در ترسیم سبک زندگی اسلامی آشکار می‌کند. در دوران غیبت امام معصوم(عج)، ولی فقیه به عنوان نایب عام امام معصوم، نقش هدایتگر امت را بر عهده دارد. تحقق سبک زندگی رضوی تنها در پرتو پیروی از رهنمودهای این مرجع آگاه میسر است. ولی فقیه، پاسدار اصالت‌های دینی و ملی جامعه است. مدبری که با هوشمندی، توطئه‌های دشمنان را خنثی می‌کند و محور همبستگی امت اسلامی است. معلمان با تبیین این مفاهیم، به‌ویژه حدیث سلسله‌الذهب امام رضا(ع) می‌توانند به دانش‌آموزان بیاموزند که بدون رهبری آگاه، جنبش‌های مردمی به سرانجام نمی‌رسد، همان‌گونه که خیزش‌های بیداری اسلامی بدون وجود رهبری مدبر به ثمر ننشست. نقش ولی فقیه نیز همچون رقم‌زننده ارزش حقیقی اراده‌های مردمی است. این مفهوم را شهید سلیمانی در وصیت‌نامه خود با صراحت بیان کرده است: «وصیت من به ملت عزیز ایران این است که... از اصول مراقبت کنید. اصول یعنی ولی‌فقیه، خصوصاً این حکیم، مظلوم، وارسته در دین، فقه، عرفان، معرفت؛ خامنه‌ای عزیز را عزیزِ جان خود بدانید. حرمت او را حرمت مقدسات بدانید». بدین ترتیب، وفاداری به ولایت فقیه نه تنها تکلیف دینی، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای حفظ هویت جامعه و تحقق آرمان‌های انقلاب اسلامی است.
با توجه به هجمه‌های فرهنگی دشمنان علیه نسل جوان، معلمان چگونه می‌توانند همانند شهید مطهری، پرچمدار تفکیک اسلام ناب از اسلام تحریف‌شده باشند؟ چه راهکارهایی برای مقابله با شبیخون فرهنگی در کلاس‌درس پیشنهاد می‌کنید؟
این مهم از طریق سه راهکار کلیدی محقق می‌شود. نخستین گام، شناخت سازوکار جنگ نرم است. جنگ نرم به‌گونه‌ای طراحی می‌شود که جامعه، اقدامات و روایت‌های دشمن را منطقی و قابل پذیرش قلمداد کرده و ناخواسته همان را بازتولید کند. برای مثال، آمریکا با بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی، جنایتی بی‌سابقه را مرتکب شد اما در مراسم یادبود قربانیان، این روایت تحریف‌شده القا می‌شود که گویا ژاپنی‌ها علت این فاجعه بودند! درحالی‌که باید آمریکا به‌عنوان جنایتکار جنگی محاکمه شود، نه اینکه با حضور نمادین در چنین مراسمی، نقش قاتل را به قربانی تبدیل کند! بنابراین، معلم باید این سازوکار فریبنده را برای دانش‌آموزان شفاف کند. در مرحله دوم، معلم باید با مطالعه عمیق و استدلال محکم، به سؤالات و ابهامات دانش‌آموزان پاسخ دهد. جوان امروز در دریایی از اطلاعات متضاد غرق شده است؛ تنها با ارائه تحلیل مستند و عقلانی می‌توان او را از سردرگمی نجات داد. سومین راهکار، پرورش توانایی تحلیل و اندیشه‌ورزی در دانش‌آموزان است. همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، محوریت تزکیه و تعلیم در جامعه، مستلزم تقویت تفکر است. معلم با ترکیب «بینش» (شناخت حق از باطل) و «گرایش» (التزام عملی به ارزش‌ها) دانش‌آموز را از افراط، تفریط، جمود فکری و تقلید کورکورانه دور می‌کند. این همان مسیری است که سند تحول آموزش و پرورش و قانون اساسی نیز بر آن تأکید دارند. می‌توان گفت تربیت نسل مجاهد و آگاه، در گرو تبدیل کلاس‌درس به سنگری برای مقابله با تحریف‌هاست. معلمی که همزمان مبلغ اسلام ناب و روشنگر توطئه‌های دشمن باشد، می‌تواند با تکیه بر تفکر نقادانه و پاسخ‌گویی نظام‌مند، سپر دفاعی نسل جوان در برابر شبیخون فرهنگی باشد.
رهبر معظم انقلاب آموزش‌وپرورش را دستگاه زیربنایی می‌دانند که نیازمند سرمایه‌گذاری است. چگونه می‌توان میان حل مشکلات معیشتی معلمان و ارتقای کیفیت آموزشی در مناطق محروم پیوند ایجاد کرد و الگوی مطلوب عدالت آموزشی در تراز جمهوری اسلامی چیست؟
نکته‌ای که اشاره کردید، بسیار مهم است، چرا که برای ایجاد پیوند میان حل مشکلات معیشتی معلمان و ارتقای کیفیت آموزشی در مناطق محروم، باید مسئله اقتصاد را به‌شکل ریشه‌ای مورد توجه قرار داد. شعار سال رهبر معظم انقلاب با محوریت تولید و سرمایه‌گذاری نشان می‌دهد حل چالش‌های آموزشی نیز مستلزم طراحی سیستم‌های اقتصادی هوشمند است. این فرایند در چهار گام اساسی قابل تحقق است. ابتدا شناسایی مشکلات و تشخیص دقیق موانع معیشتی معلمان و کمبودهای آموزشی در مناطق محروم. دیگر، ارائه ایده‌های راهبردی همانند توجه به اصول ۴۳ و ۴۴ قانون اساسی که بر عدالت اقتصادی و رفع محرومیت تأکید دارند.
الگوی مطلوب عدالت آموزشی در تراز جمهوری اسلامی، همان چارچوبی است که قانون اساسی ترسیم کرده است: دسترسی عادلانه همه اقشار جامعه به آموزش کیفی، فارغ از موقعیت جغرافیایی یا سطح درآمد. تحقق این الگو، علاوه بر تخصیص منابع مالی، نیازمند عزم جدی دستگاه‌های اجرایی برای عملیاتی‌کردن سیاست‌هایی است که معیشت معلمان را بهبود بخشد و همزمان، زیرساخت‌های آموزشی مناطق محروم را تقویت کند. اقداماتی مانند رتبه‌بندی و اصلاح شیوه‌های استخدام، اگر با شفافیت و برنامه‌ریزی دقیق همراه شود، می‌تواند پلی میان عدالت معیشتی و عدالت آموزشی ایجاد کند.
با استناد به بیانات رهبر معظم انقلاب که معلم را هویت‌دهنده به دانش‌آموز معرفی کردند، چگونه می‌توان کلاس‌درس را به کارگاهی برای پرورش انسان مسئله‌محور و مهارت‌آفرین تبدیل کرد و نقش معلمان در تحقق اقتصاد دانش‌بنیان و پیشرفت علمی کشور چیست؟
این امر منوط به آن است که معلم پیش از هر چیز، خود اهل اندیشه و تربیت اخلاقی باشد. امیرالمؤمنین(ع) در روایتی فرموده‌اند: «کسی که پیشوای مردم می‌شود، پیش از اصلاح دیگران باید به تربیت خود بپردازد». بر این اساس، معلم تنها زمانی می‌تواند تفکر، اخلاق و تزکیه را به دانش‌آموزان بیاموزد که خود در این مسیر گام نهاده باشد. همان‌گونه که جناب جامی می‌سراید: «خشک ابری که بود ز آب تهی/ کی آید از او صفت آب دهی». در نسبت میان علم و اخلاق، محوریت با تربیت و تزکیه است. برای نمونه، امروزه در کشور میلیون‌ها خانه خالی وجود دارد که نشان می‌دهد مشکل اصلی، کمبود منابع اقتصادی نیست، بلکه ضعف در اخلاق و عدالت است. حتی در تولید ثروت نیز وضعیت به‌ظاهر مطلوب است، اما فاصله تا عدالت واقعی مشهود است. اگر مسئله را بشکافیم می‌بینیم مشکل جهان، اخلاق است. الان علم در آمریکا زیاد است اما بمب‌هایی که در غزه جان کودکان، دانش‌آموزان و معلمان را می‌گیرد و مدارس را ویران می‌کند، محصول همین آمریکاست که علم دارد اما اخلاق ندارد.
اقتصاد دانش‌بنیان و پیشرفت علمی کشور بدون نقش معلمان باتقوا و عالم، تحقق نمی‌یابد و این پیشرفت زمانی ارزشمند است که همراه با التزام به اخلاق، تزکیه، تقوا و معادباوری باشد. آموزش و پرورش دو بال پرواز به سوی قرب الهی هستند، اما بال اخلاق و تعهد، از بال علم مهم‌تر است. معلم با پرورش نسلی مسئله‌محور و مهارت‌آفرین، نه تنها بذر پیشرفت علمی را می‌افشاند، بلکه با تقویت وجدان اخلاقی، تضمین می‌کند که این پیشرفت در مسیر عدالت و انسانیت و معنویت قرار گیرد.
نظر شما