در میان سیاهی آسمان شب یا در پی رصد ستارگان و صور فلکی و سیارات بودند و یا انتظار می‌کشیدند شاهد بارش‌های شهابی باشند. منجمان و اخترشناسان قرن‌های گذشته که دانش و تجهیزات امروز را نداشتند اما در عصر خود درخشیدند و با وسایل ابتدایی و با تکیه بر هوش و توانایی‌شان ابزارآلاتی ساختند که نسل اولیه ابزارهای پیشرفته امروزی است. ابزارآلاتی که امروز نمونه‌های ارزشمندی از آن در گنجینه نجوم موزه آستان قدس رضوی وجود دارد.
۱۲ اردیبهشت ماه امسال در تقویم کشور به عنوان روز جهانی نجوم انتخاب شده است. به همین مناسبت و در گفت‌وگو با عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی معرفی کوتاهی از این گنجینه ارزشمند در موزه مرکزی حرم مطهر داریم.
گنجینه‌ای در دل موزه علوم و فنون
در تقویم جهانی روزی به عنوان روز نجوم با هدف ترویج علم و آشنایی عموم مردم با علم نجوم و زیبایی‌های آسمان انتخاب شده است. این روز هر ساله، در یکی از روزهای تعطیل آخر هفته بین ۱۵ آوریل تا ۱۵ می و با توجه به موقعیت جغرافیایی هر کشور انتخاب می‌شود که در ایران نیز معمولاً در اردیبهشت ماه است.
به این مناسبت سری به موزه علوم و فنون آستان قدس رضوی زدیم و از گنجینه نجوم آن دیدن کردیم. رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی در ابتدا به معرفی این گنجینه و تاریخ راه‌اندازی آن اشاره می‌کند و می‌گوید: گنجینه نجوم موزه آستان قدس رضوی به دنبال توسعه موزه‌ها شکل گرفت. زمانی که طرح توسعه موزه‌ها در دستور کار قرار گرفت، گنجینه نجوم در یک فضای ۴۰۰ متری در طبقه دوم موزه مرکزی در تیر سال ۱۳۷۸ به صورت رسمی افتتاح شد. این گنجینه که اکنون ۶ ویترین از موزه علوم و فنون را به خود اختصاص داده است در ابتدا کار خود را با نمایش آثار اهدایی مرحوم سید جلال‌الدین تهرانی آغاز کرد.
عبدالحسین ملک جعفریان در ادامه توضیحات خود چنین می‌گوید: به علت ارتباط معنایی و مفهومی، چهار ویترین گنجینه ساعت هم در کنار گنجینه نجوم قرار دارد. در واقع هر آنچه با دانش، تفکر، آگاهی و مهارت افراد در ارتباط باشد جزو موزه علوم محسوب می‌شود بنابراین تمام دست‌ساخته‌های بشری که با آگاهی صورت گرفته باشد جزو موزه علوم و فنون هستند. با همین استناد در مجموعه موزه‌های آستان قدس گنجینه نجوم، ساعت، ظروف، سلاح و مدال هم زیرمجموعه موزه علوم و فنون قرار گرفته‌اند.
منجمی که بزرگ‌ترین اهداکننده اشیا به این گنجینه است
یک به یک ویترین‌های این گنجینه دست‌کم یک یا دو اثر دارند که در اطلاعات شناسنامه‌ای آن‌ها نام
به عنوان واقف ثبت شده است. ریاضیدان، اخترشناس و سیاستمداری که علاقه‌اش به علم نجوم او را به «سید جلال‌الدین منجم» شهره کرد.
بیشتر عمر نود و یک ساله خود را به فراگیری علوم مختلف به خصوص نجوم پرداخت. مانند سفری که در جوانی به مشهد داشت تا در محضر حاج ملا محمدمهدی منجم تلمذ کند. در همین زمان بود که به سبب توانایی در استخراج تقویم، در آستان قدس رضوی منصب منجم‌باشی یافت و چند سالی تقویم‌های آستانه را منتشر می‌کرد. او از سال ۱۳۰۵ خورشیدی نیز به انتشار تحقیقات نجومی خود پرداخت و همه ساله کتابی با عنوان «گاهنامه» انتشار داد.
در سال ۱۳۱۳ پس از مشکلاتی که حکومت وقت برایش ایجاد کرد مجبور به مهاجرت به بلژیک شد. در آنجا چندین سال منجم رصدخانه سلطنتی بلژیک و عضو انجمن نجوم فرانسه، محقق دارالعلم بروکسل، عضو مؤسس دائمی انجمن نجومی فرانسه و عضو انجمن دولتی تاریخ علوم بلژیک بود.
پس از ۱۲ سال به ایران بازگشت و در مناصب مختلف از جمله نیابت تولیت در دولت مصدق حضور داشت. او علاوه بر تبحر در علوم مختلف، شاعر و خطاط هم بود و به جمع‌آوری عتیقه و کتاب‌های خطی علاقه داشت. تهرانی در زمان حیاتش منزل، تمام اثاثیه و عتیقه‌جات و کتابخانه شخصی‌اش را که ۳۸۳ نسخه خطی و ۳هزار و ۴۵۰ نسخه چاپی بود وقف آستان قدس رضوی کرد. این منجم برجسته دستگاه‌های نجومی و اخترشناسی خود را هم وقف دانشگاه تهران و بخشی از آن را نیز به موزه آستان قدس رضوی اهدا کرد.
تهرانی سرانجام در دهم مرداد ۱۳۶۶ش در شانزه لیزه پاریس وفات یافت و پیکرش پنج سال بعد به مشهد رسید و در رواق مبارکه دارالسیاده حرم مطهر به خاک سپرده شد.
ابزارهایی برای رصد آسمان
موزه علوم و فنون آستان قدس رضوی از نخستین موزه‌های علوم در ایران به شمار می‌آید و یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های آن گنجینه نجوم است. در این گنجینه که ۶ ویترین را به خود اختصاص داده است، انوار ابزارآلات نجوم مانند اسطرلاب، قبله‌نما، قطب‌نما، انواع تلسکوپ، کره‌های جغرافیایی و سمائی(آسمانی)، تئودولیت، سکستانت، ذات‌الحلق، مدل‌های حرکت زمین و ماه و خورشید و انواع دوربین‌های دوچشمی و تک‌چشمی وجود دارد.
اسطرلاب یکی از مهم‌ترین این اشیاست که در واقع کلمه‌ای یونانی به معنی ترازوی آفتاب است و برخی اصالت آن را یونانی و یا متعلق به ایران باستان می‌دانند. رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی با توضیح این نکته به معرفی چند نمونه موجود از این اثر می‌پردازد: «اسطرلاب کروی ضیاالدین» قدیمی‌ترین نمونه در موزه است که از جنس برنج و با قطری حدود ۱۵ سانتیمتر ساخته شده است. قدمت این اسطرلاب نفیس کروی که توسط سید جلال‌الدین تهرانی وقف شده است، به دوره صفوی و سال ۱۰۵۸قمری برمی‌گردد. طبق حکاکی انجام شده روی آن سازنده‌اش استاد ضیاءالدین محمد بن قائم بن ملا عیسی بن ملا الحداد الاسطرلابی همایونی بوده است.
دیگر اسطرلاب متعلق به این دوره نیز «اسطرلاب مسطح عبدالائمه» است که به سفارش شخصی به نام محمد صالح و به دست استاد عبدالائمه در سال ۱۱۳۳ قمری ساخته شده است. این اسطرلاب برنجی نیز مزین به نقوش اسلیمی قلم‌زنی بوده و کتیبه‌ای ادبی هم دارد که رویش چنین نوشته شده است: «غرض نقش است کز ما بازماند، فی سنه ۱۱۳۳».
طبق توضیحات ملک‌جعفریان در این گنجینه چندین نمونه از ساعت‌های آفتابی نیز نگهداری می‌شود که قدیمی‌ترین نمونه آن مربوط به حدود ۳۰۰ سال پیش است و علاوه بر قدمت، ارزش هنری هم دارد. این شیء ارزشمند نیز که ساخت اروپاست توسط مرحوم تهرانی به موزه آستان قدس رضوی اهدا شده است. ذات‌الحلق یا آرمیلار نیز یکی از مهم‌ترین وسایل علم نجوم در قدیم بوده که نمونه‌ای از آن را هم سید جلال‌الدین تهرانی وقف کرده است. دیگر شیء مهم و شناخته شده در علم نجوم که انواع مختلفی هم از آن در این گنجینه وجود دارد، تلسکوپ است.
ویترینی برای علوم دریایی
بنا به گفته ملک جعفریان در همان ابتدای کار این موزه تمام آثار با استفاده از دانش و تجربیات کارشناس آن زمان انتخاب و چیده شده تا گنجینه‌ای درخور و شایسته باشد. استادانی چون دکتر فرهاد رحیمی که هم به بحث موزه‌داری، فرهنگ، تاریخ و... علاقه داشته و هم یکی از اهداکنندگان اشیا به موزه آستان قدس بوده است. این روال در حال حاضر نیز ادامه دارد و آثار به نمایش درآمده پس از کارشناسی و مشورت با استادان در ویترین‌ها قرار می‌گیرند.
رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی در معرفی برخی دیگر از اشیای نفیس در این گنجینه می‌گوید: در این موزه کره‌های جغرافیایی و سماوی متفاوتی نیز نگهداری می‌شود. از جمله «کره جغرافیایی مالبی» ساخت شرکت مالبی انگلستان در سال ۱۸۵۸ میلادی که روی آن قاره‌ها، کوه‌ها، رودها، جمعیت کشورهای مختلف در سال ۱۸۴۵، جمعیت ادیان، گونه‌های حیوانات و بسیاری اطلاعات دیگر وجود دارد. دیگر کره جغرافیایی شاخص در موزه آستان قدس رضوی نیز «کره جغرافیایی نیوتن و پسران» بوده که در سال ۱۸۵۰ ساخته شده است. از مهم‌ترین کره‌های سماوی این گنجینه نیز می‌توان به دو کره سماوی ادوراد استفانفور ساخته شده در ۱۸۶۰ و کره ساخت ۱۸۵۷ در انگلیس اشاره کرد.
تئودولیت دیگر شیء خاص در معرض نمایش در این گنجینه است. این ابزار نوعی دوربین نقشه‌برداری و ابزار مهندسی است که با کمک دوربین آن عمود بودن اشیا یا اختلاف زاویه‌های سمت و ارتفاع میان اشیا سنجیده می‌شود. تئودولیت برنجی که توسط ادموند پارکر در بروکسل بلژیک ساخته و توسط سید جلال‌الدین تهرانی وقف موزه شده است، یکی از این نمونه‌هاست. دیگر نمونه‌های تئودولیت موجود در این موزه نیز ساخت کشورهایی چون آلمان، آمریکا و... است.
یکی دیگر از مهم‌ترین بخش‌های گنجینه نجوم مربوط به علم نجوم دریایی بوده که یکی از ۶ ویترین را به خود اختصاص داده است. ملک‌جعفریان در این باره می‌گوید: به علت اهمیت نجوم در دریانوردی ۱۵ مورد از اشیا و ابزارهای مربوط به علم دریانوردی نیز در این گنجینه به نمایش درآمده است. سمت‌یاب‌های دریایی ساخت سوئد و آمریکا، دوربین دریایی با تراز حبابی ساخت آلمان، دستگاه تعیین‌کننده عرض و طول جغرافیایی ساخت انگلیس، سکستانت با منشور و آیینه ساخت انگلیس، کادران ساخت بلژیک و ماکت‌ها در اندازه‌های مختلف از کشتی از جمله این موارد هستند.
نظر شما