بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح بر مرقد مطهر امام رضا(ع) از دوره صفویه آغاز شده و سابقه ضریح تا پیش از این دوره معلوم نیست. از آن زمان تاکنون پنج ضریح بر مرقد مطهر امام هشتم(ع) جای گرفته است.
یکی از آن‌ها «ضریح فولادی» است. این ضریح در دوره صفویه روی مضجع شریف حضرت رضا(ع) قرار گرفت و در دوره افشاریه نیز ضریح جواهرنشان درون این ضریح قرار داده شد. ضریح فولادی هم‌اکنون در موزه مرکزی حرم مطهر امام هشتم(ع) نگهداری می‌شود.
اما آنچه بهانه پرداختن به موضوع ضریح فولادی شده، اجرای پروژه‌ای است درباره بازگشت و نصب دوباره برخی از تزئینات و آثار هنری و تاریخی این ضریح قدیمی و کهن که بناست در دهه کرامت به همت اداره ذخایر و نفایس حرم مطهر رضوی انجام شود. به همین مناسبت در ادامه می‌توانید بخش‌هایی از گفت‌وگوی خبرنگار روزنامه قدس را با دکتر سید مسعود سید بنکدار که به عنوان پژوهشگر رشته تاریخ، چندین سال است با این اداره همکاری می‌کند، دنبال کنید.
وی چهل‌وسه‌ساله، دارای مدرک دکترای تاریخ و عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان بوده و چند سالی است با اداره ذخایر و نفایس حرم مطهر رضوی در زمینه مستندنگاری و پژوهشگری درخصوص مجموعه جواهرات و زرین‌آلات آستان قدس و موضوعات مرتبط با وسایل روشنایی آستان قدس و... همکاری می‌کند.
رعایت موازین وقفی در کنار جنبه‌های هنری و موزه‌ای
دکتر بنکدار از سال ۹۶ در حال تحقیق و پژوهش روی برخی از آثار اداره ذخایر و نفایس حرم مطهر رضوی است. پژوهش‌هایی که پیش از این به آن‌ها اشاره شد و در راستای انجام این فعالیت‌ها بود که تعدادی از آثار نفیس موجود در اداره ذخایر و نفایس شناسایی شد. آثاری که او درباره آن‌ها می‌گوید: در مراجعه به بخش خزانه حرم مطهر، آثاری مربوط به ملحقات ضریح‌های مطهر ادوار گذشته حرم مطهر شناسایی و تصمیم بر این شد دوباره روی ضریح فولادی نصب شوند؛ این کار هم از نظر رعایت مسائل وقف (وقف مکانی) و هم از نظر موارد پژوهشی و تاریخی در زمینه بازگشت ملحقات یک اثر هنری و نفیس به اصل آن و همچنین از نظر نمایش بهتر و شایسته‌تر آثار موزه‌ای و تاریخی از دیدگاه بازدیدکنندگان، محققان و پژوهشگران، حائز اهمیت ویژه‌ای است.
منابع تحقیقاتی و پژوهشی این پروژه
شناسایی به کمک اسناد موجود انجام شده و دکتر بنکدار درباره آن می‌گوید: اسناد تاریخی و نسخ خطی موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی و بخش مخطوطات سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، آثار و نفایس موجود در اداره ذخایر و نفایس حرم مطهر رضوی (بخش خزانه‌داری کل) به همراه عکس‌ها، تصاویر و نقاشی‌های تاریخی و هنری موجود در مرکز اسناد و سازمان کتابخانه‌های آستان قدس و برخی دیگر از اسناد موجود در مراکز اسنادی و آرشیوی کشور مانند نقاشی‌های موجود در مجموعه کاخ گلستان یا اسناد موجود در سازمان اسناد ملی ایران و... به عنوان برخی از منابع تحقیقاتی و پژوهشی این پروژه مستندنگاری مطرح بوده که با برقراری یک پیوند و ارتباط پژوهشی میان این منابع توانستیم آثار و نفایس تاریخی موجود در اداره ذخایر و نفایس حرم مطهر امام رضا(ع) را از نظر قدمت و دوره تاریخی آن‌ها شناسایی کنیم.
معرفی برخی از تزئینات و ملحقات ضریح فولادی
وی در ادامه بیان می‌کند: در مورد ضریح فولادی حرم مطهر رضوی باید بیان کنم براساس اسناد و مدارک تاریخی و تصاویر به‌جا مانده، این ضریح دارای چهار شاخه در چهار کنج بوده و یکی از مهم‌ترین مباحث مربوط به آن بحث روشنایی خود ضریح مطهر با شمع و شمعدان آن است، زیرا در آن دوران جریان برق و روشنایی الکتریکی وجود نداشته و یکی از مهم‌ترین موقوفات حرم مطهر و آستان قدس هم در زمینه تأمین روشنایی بارگاه منور امام رضا(ع) و به‌ویژه روشنایی خود ضریح مطهر بوده است. در ادامه پژوهش‌های مربوط، من و همکارانم برخی از این ابزار و لوازم روشنایی مربوط به ملحقات ضریح فولادی را با بررسی‌های دقیق در خزانه حرم مطهر و براساس تصاویر و عکس‌های به‌جا مانده از آن دوران و بررسی متن اسناد و مدارک تاریخی شناسایی کردیم.
مثلاً یکی از این ملحقات ضریح فولادی، «چهارعدد لاله و شمعدان نقره‌ای» متعلق به سال ۱۳۰۹ هجری قمری در دوره ناصرالدین شاه قاجار بوده که توسط شخصی به نام «صاحب دیوان میرزا فتحعلی خان» که متولی‌باشی وقت حرم مطهر و آستان قدس بوده برای قرار گرفتن روی ضریح مطهر فولادی در آن دوران وقف شده است.
از دیگر ملحقات این ضریح فولادی «چهار عدد شمعدان دوشاخه» است که در مجموع هشت شاخه می‌شود که این‌ها هم از جنس نقره بوده و در سال ۱۳۱۶ قمری و در زمان مظفرالدین شاه، توسط سلطان حسین میرزا نیرالدوله وقف ضریح فولادی شده که دو عدد از این شمعدان‌های دوشاخه را برای خودش و دو عدد را هم به نیت همسرش وقف کرده است. این ملحقات در خزانه و مخزن حرم مطهر شناسایی شده و در حال مرمت و بازسازی بوده تا سر جای خودشان روی ضریح فولادی قرار بگیرند.
یکی دیگر از ملحقات شناسایی شده این ضریح مطهر «یک شمعدان» به شکل شرفه مانند است که دارای یک دستک نیزه‌ای شکل بوده و پشت آن عبارت «... پایین پای مبارک...» نوشته شده است. وقتی در حال بررسی ضریح فولادی بودم متوجه منافذی در اطراف این ضریح شدم که برایم جای سؤال و ابهام داشت که این منافذ برای چه در این ضریح تعبیه شده است. پس از شناسایی این شمعدان به شکل شرفه و دارای دستک نیزه‌ای شکل آن متوجه شدیم این منافذ برای قرار گرفتن این دستک‌های نیزه‌ای و قرار دادن شمع روی آن برای روشنایی ضریح فولادی بوده است.
همچنین از آثار نفیس و ملحقات دیگر می‌توان به «چهار عدد صراحی» اشاره کرد. صراحی اصطلاحاً به ظرف کشیده شکل گفته می‌شود. این صراحی‌ها که بیشتر جنبه تزئینی و زیورآلات دارند مطابق تصاویر و عکس‌های به‌جا مانده از آن دوران، باید پشت چهار شاخه ضریح فولادی نصب شوند.
نفایس دیگری که به جایگاه خود برمی‌گردند
این پژوهشگر در ادامه به نفایس دیگری که شناسایی شده اشاره می‌کند و می‌افزاید: به جز این آثار، نفایس دیگری نیز شناسایی شده که به مناسبت دهه کرامت به نمایش گذاشته شدند؛ از میان آن‌ها می‌توان به «شرفه طلای میناکاری‌شده» اشاره کرد که از اموال وقفی و از جنس طلا بوده و شعر زیبایی بر آن حکاکی شده است.
«صفحات مسی» ازجمله دیگر آثار و ملحقات مربوط به ضریح فولادی است. در حال حاضر فقط یک تکه کوچکی از این «صفحات مسی» در پشت درِ ورودی ضریح فولادی باقی مانده است که در محل خزانه و مخزن حرم مطهر شناسایی شده و قرار است در کنار ضریح فولادی به نمایش گذاشته شود.
همچنین تک شاخه‌هایی که به عنوان شرفه دور تا دور ضریح فولادی نصب می‌شده را هم شناسایی کردیم و آن‌ها هم به همراه لاله‌هایی که مخصوص این کار بوده در حال نصب شدن سر جای خودشان هستند. از دیگر تزئینات ضریح فولادی در دوره قاجار یعنی در دوره تولیت مؤیدالدوله در سال ۱۳۱۱ قمری، یک عدد «سرطوق جواهرنشان» است که محل نصب آن در قسمت وسط قپه شیروانی ضریح فولادی بوده است. در دو طرف این سرطوق جواهرنشان هم دوعدد قپه مرصع ارزشمند در محل بالاسر مبارک و پایین پای مبارک قرار داده می‌شده است. این سر طوق‌ها و قپه‌های مرصع موجود در خزانه حرم مطهر هم‌اکنون شناسایی شده و قرار است در محل مناسب خود بر ضریح فولادی نصب شوند.
نظر شما