اسلام، به‌عنوان دینی که توجه ویژه‌ای به اخلاق و معنویت دارد، دیدگاه‌های متفاوتی در رابطه با موسیقی ارائه داده است. از یک سو، موسیقی به‌عنوان یکی از مظاهر زیبایی‌ شناختی و بخش مهمی از فرهنگ‌های اسلامی در کشورهای مختلف ظهور کرده است. در حالی که در برخی از جوامع اسلامی، موسیقی عرفانی و صوفیانه به‌ویژه در مراسم‌های مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد، از سوی دیگر، دیدگاه‌های فقهی و مذهبی نسبت به موسیقی، منجر به چالش‌ها و بحث‌های فراوانی در طول تاریخ شده است.

برهمین اساس حجت الاسلام والمسلمین ایمان ضرّابی، پژوهشگر فرهنگی و استاد حوزه و دانشگاه در گفتگو با خبرنگار فرهنگ و اجتماع خبرگزاری شبستان با اشاره به نگاه فقهی به موسیقی گفت: پیرامون مقوله موسیقی صرف نظر از افراط و تفریط های عمدتا واکنشی جریان ساز هر دو سوی ماجرا باید رابطه ی خود و دینمان را با شادی و غم تعریف کنیم تا بهتر بتوانیم در مورد حلال و حرام بودن آن از نظر دقیق تری داشته باشیم. در یک نگاه کلی علی القایده بنای دین بر سرور است و انسان سالم از شادی و سرور لذت می برد و همیشه در پی کسب شادی است؛ غم و ناراحتی استثنایی است که به عنوان لحظاتی شاد و نادر در اوقاتی از زمان خود را بر شخص تحمیل می کند و البته آن نیز به عنوان جزیی از طبیعت زندگی پذیرفته می شده و بعضا گریزناپذیر می نماید و اتفاقا گریه و تخلیه هیجانات عاطفی ناشی از غم هایی که در اثر فقدان عزیزانمان اتفاق می افتد، مقدمه ای برای به آرامش رسیدن و احساس پیوند و اتصال با علقه های عاطفی عاشقانه ای است که خدا به عنوان صله رحم و دوستی ها در وجودمان به ودیعه نهاده و سفارش نموده است.

وی اظهار کرد: موسیقی هنر فاخری است که به بهترین شکل ممکن می تواند در خدمت ادبیات به ویژه شعر که موجزترین و بلیغ ترین زبان جهت القای ادیبانه مقصد است، قرار گرفته و با شیواترین، جذاب ترین، ماندگارترین و موثرترین طریق ممکن آن چه را باید در ده ها ساعت سخنرانی آن هم بعضا به صورت خسته کننده و غیر ماندگار القا نمود در چند بیت شعر به همراه یک قطعه موسیقی فاخر خوش الحان و سازگار با متن به نحوی القاء کرد که شنونده مایل شود بارها و بارها آن را بشنود و از شنیدنش لذت ببرد.

موسیقی زبان مشترکی که نیاز به هیچ ترجمه ای ندارد

حجت الاسلام ضرابی بیان کرد: پس اگر هنر به طور عام به عنوان کار ارزشمند و فاخری می تواند در خدمت مقاصد ارزشی قرار گرفته و پیام های خود را به بهترین و جذاب ترین شکل ممکن منتقل و ماندگار کند؛ موسیقی نیز به عنوان بخشی ارزشمند از آن هنر فاخر به نحو اخص قادر خواهد بود تا در خدمت روح و جان انسان قرار بگیرد و ضمن ایجاد شادابی و نشاطی که لازمه وجود انسان است او را تحت تعلیم و آموزش غیر مستقیم قرار داده و روی جهت گیری های او تاثیری مثبت و ماندگار بگذارد. موسیقی زبان مشترکی است که نیاز به هیچ ترجمه ای ندارد و نه تنها تمام انسان ها در هر نقطه از جهان آن را به خوبی می فهمد که حتی حیوانات و گیاهان نیز این زبان مشترک فطری را به خوبی دریافت ودرک می کند و از شنیدن آن به وجد می آیند.

استاد دانشگاه با اشاره به نگاه فقهی به موسیقی تصریح کرد: موسیقی در آثار فقهی معمولا با عنوان «غنا» بیان شده و مقصود از غنای موسیقی آوازی است نه سازی. در کل غنا صدای موزون و خوش آهنگ است که خواه از حنجره انسان خارج شود و خواه از آلات موسیقی. غنا یعنی صدای امتداد یافته که در گلو غلت بخورد و موجب طرب و شادی شود. «طرب» یعنی نوعی از خود رهیدگی و سبکی، خواه از سر شادی باشد یا از سر غم. بسیاری از نغمه ها و نوحه ها و بسیاری از قرائت های قرآن هم غنا هستند. فقیهی را نمی شناسیم که در آثار فقهی خود از این سنت ها نهی و پرهیز کرده باشد.

هنر پاسخی به نیازهای طبیعی و ضروری انسان است

حجت الاسلام ضرابی خاطرنشان کرد: دین یعنی نقشه راه زندگی، دین باید برای نیازهای اساسی انسان راهکار داشته باشد و در بنیادهای حکمت، فطرت و طبیعت نظر دهد. عالم دین با در نظر گرفتن این به بنیاد باید به نیازهای اصلی انسان پاسخ دهد. از طرفی در حقیقت هنر پاسخی به نیازهای طبیعی و ضروری انسان است و در سه بنیاد حکمت، فطرت و طبیعت استوار است. هنر تراوش روح انسان است، هنر براده روح انسان هنرمند است لذا می تواند روح مخاطب را درمان کند و جلا دهد. پیامبر (ص) فرمودند: گاهی به جان ها و دل های خودتان لطافت و نشاط ببخشید. روح هنگام ملاقات با بخش مادی دنیا دچار زمختی و درشتی می شود؛ بنابراین هنر به کمک روح مخاطب می آید و به آن کمک می کند زیرا هنر عنصر امیدبخش زندگی انسان است.

این کارشناس فرهنگی افزود: برخی می گویند موسیقی وقتی می خواهد جلوه بیرونی پیدا کند با گناه و آلودگی همراه می شود. دوم اینکه خود موسیقی خراش روح است و به سستی عقل منجر می شود که به آن تخدیر روح می گویند در حالی که موسیقی به هیچ وجه مایه تخدیر روح نیست بلکه موسیقی می تواند مجلس آرایی کند و هیچ گناهی همراه خود نداشته باشد. برخی از نوازندگان ما در لحظه خلق اثر حالت عبادت دارند. پاسخ اشکال دوم این است که خالق اثر هنری ایثار می کند و براده های روح خود را به مخاطب تقدیم می کند. این مایه تخدیر روح نیست. اگر کسی با ذات موسیقی آشنا شود، می فهمد که این ایراد وجهی نیست.

فقها بر اساس روایات با موسیقی مخالف اند

وی تصریح کرد: باید دید مخالفت بیشتر فقها در مورد موسیقی ریشه در کجا دارد. با پژوهش های فراوان و دقیق در آثار فقها می توان دریافت که دلیل مخالفت های ایشان اول این است که فقها بر اساس روایات با موسیقی مخالف اند اما چرا ائمه اطهار (ع) در روایات چنین نگاهی به موسیقی دارند.

حجت الاسلام ضرابی در ادامه افزود: امامان ما در قرن دوم یا اواخر دوران امویان یا اوایل عباسیان همزمان بودند لذا خلفا راه های مختلفی را تجربه کردند تا مردم را از خاندان پیامبر (ص) جدا کنند. یکی از راه ها استفاده از نیروی عظیم موسیقی بود به عنوان یک هنر مسحورکننده است، آنها بهترین افراد در این حوزه را به خدمت می گرفتند و در کنار موسیقی بساط عیاشی و می گساری برقرار می کردند. امامان نه قدرت تعطیل کردن دستگاه حکومت را داشتند و نه فرصت کافی برای آگاهی بخشیدن به مردم لذا گفتند که مردم به موسیقی نزدیک نشوند تا با این تحریم در حقیقت مردم را از بازی حکومت وقت دور کنند.

از دیدگاه قرآن کلا لهو حرام است

این کارشناس فرهنگی در ادامه بیان کرد: از دیدگاه قرآن کلا لهو حرام است و لهو به معنای اعراض از یاد خدا و شهوت رانی غفلت بار است و این خود دارای سه بعد است؛ «لهو الحدیث» که «الیضل عن سبیل الله» و به طور کلی انسان را از یاد خدا منصرف نماید که این حرام ترین لهو است دوم اینکه لهوی که انسان را از عمل به واجباتی دور سازد و یا محرماتی را به دنبال داشته باشد، این خود مرحله دیگری از لهو است. دیگر اینکه انسان را در انجام واجب و ترک محرمات سست نماید که بر حسب آیاتی از قرآن مقدمات واجب واجب است و مقدمات حرام حرام است که این لهو انسان را احیانا مبتلا به ترک واجب و فعل حرام می کند و یا موجب تاخیر فعل واجب می شود.

وی با اشاره به موسیقی در منابع اسلامی گفت: سوالی که در اینجا برای ما ایجاد می شود، این است که منابع دین ما در مورد موسیقی چه جهت گیری را اتخاذ نموده است. در قرآن کریم نه تنها هیچ نکوهشی در مورد موسیقی نیست؛ حتی در روایاتی نیز آمده در روز قیامت از هر شاخسار درخت طوبی یک نوای خوش برمی خیزد؛ بنابراین آنچه در قرآن نکوهش شده لهو، لغو و زور به معنی تزویر است و صحبتی از غنا موسوم نشده است. این سه تعبیر مورد اشاره امامان ما نیز در موسیقی بوده است.

این کارشناس فرهنگی تصریح کرد: آیات قرآن چه نفیا و چه اثباتا نظری درباره موسیقی نداده است و موسیقی مانند بسیاری از ابزارهای در دست انسان می تواند مورد استفاده درست یا نادرست قرار گیرد؛ مانند اینکه هیچ حرمت یا حلیتی نمی توان بر چاقو قایل شد؛ به همین ترتیب هیچ حرمت یا حلیتی نمی توان بر ابزار تولید صوت قایل شد. آنچه می توان درباره آن نظر دارد، نحوه استفاده از این ابزار است. به تعبیر دیگر چه بخوانی و چه بنوازی مهم است نه اصل خواندن و نواختن و به تعبیر آیه قرآن حتی اگر این خواندن و نواختن مشغول عمل لغو و بیهوده ای هم باشد، نمی توان انسان های باورمند به دین را منع کرد.