شاید تا به حال هنگام تشرف به زیارت بارگاه منور رضوی با عباراتی همچون «کشیک، کشیک‌خانه، سرکشیک خدمه» و... نیز برخورد کرده باشید.
اصطلاح کشیک در حرم مطهر امام رضا(ع) به مجموع خادمان، فراشان، کفشبانان، دربانان و مؤذنان اطلاق می‌شود که در مدت معین در داخل رواق‌ها و صحن‌های حرم مطهر رضوی مشغول به خدمت هستند و خدمت آن‌ها برای مراقبت بر امور تنظیف، تعطیر و تطهیر اماکن متبرکه و... است. به همین دلیل در این گزارش به موضوع تاریخچه حضور افرادی به عنوان «سرکشیکان» حرم مطهر رضوی در این آستان مبارک پرداخته‌ایم. در ادامه می‌توانید بخش‌هایی از سخنان زهرا فاطمی‌مقدم، مسئول امور ارزشیابی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را دنبال کنید. وی دانشجوی دوره دکترای تاریخ بوده و ۱۹ سال سابقه همکاری با این مرکز را دارد.
سندی برای سرکشیکان حرم مطهر متعلق به سال ۱۰۱۱ قمری
بر اساس اسناد و مدارک به‌جا مانده، آستان قدس رضوی از زمان شکل‌گیری در دوره صفوی به منظور اداره بهتر امور مربوط به حرم مطهر امام هشتم(ع) و نیز موقوفات آن، تشکیلات مدونی ایجاد کرد و از آن بهره گرفت. یکی از مهم‌ترین اقدامات صورت گرفته در این راستا ایجاد «کشیک‌ها» در حرم مطهر امام رضا(ع) بود. در این زمان به منظور نظم‌دهی بهتر به اداره امور حرم مطهر و اماکن متبرکه رضوی و به منظور ارائه خدمات بیشتر به زائران این بارگاه نورانی، خدمه‌ای که در حرم مطهر کار می‌کردند در قالب یک شیفت کاری و به‌اصطلاح «کشیک» قرار می‌گرفتند.
کشیک، واژه ترکی است که به زبان فارسی، آن را در معنای «نوبت و پاسداری» به کار گرفته‌اند. بر این اساس، خدمه و کارکنان در هر کشیک به صورت شبانه‌روزی به ارائه خدمات به زائران حرم مطهر امام هشتم(ع) می‌پرداختند. به منظور مدیریت بهتر عملکرد خدمه و هماهنگ کردن امور و نیز نظارت بیشتر متولیان آستان مقدس رضوی بر آن حوزه، خدمت «سرکشیک» در رأس هر کشیک ایجاد شد. درواقع سرکشیک، مسئول اداره هر کشیک و نماینده و جانشین متولی آستان قدس در حرم مطهر در زمان حضورش بود. قدیمی‌ترین سند مربوط به حضور فردی با عنوان سرکشیک در حرم مطهر رضوی مربوط به سال ۱۰۱۱ هجری قمری و در دوره صفویه یعنی ۴۳۵ سال پیش است. مضمون این سند به پرداخت حقوق از سوی متولی وقت آستان قدس به فردی به نام «مولانا محمد شریف سرکشیک» مربوط است. با توجه به اینکه قدیمی‌ترین اطلاعات در مورد وجود کشیک خدام در حرم منور رضوی مربوط به همین سال است، می‌توان گفت همزمان با ایجاد و سازماندهی خدام در قالب کشیک، سرکشیک نیز در رأس هر کشیک قرار داشته است.
وظایف سرکشیکان حرم مطهر و چگونگی انتخاب آن‌ها
در ابتدای دوره صفوی، تعداد سرکشیک‌ها بسیار کم بودند اما به‌تدریج با ایجاد سه کشیک در حرم مطهر رضوی از حدود سال ۱۰۵۳ هجری قمری، شاهد حضور سه سرکشیک یعنی سرکشیک اول، سرکشیک دوم و سرکشیک سوم به صورت مجزا هستیم. از این زمان به بعد تعداد سرکشیک‌ها تابع تعداد کشیک‌ها بود. مثلاً در اواخر دوره صفوی با توجه به گسترش اماکن متبرکه و افزایش تعداد زائران بارگاه مقدس امام رضا(ع)، تعداد کشیک‌ها به پنج کشیک افزایش یافت، در نتیجه در اسناد هم به اسامی پنج سرکشیک اشاره می‌شود. همچنین در دوره نادرشاه افشار، تعداد کشیک‌های حرم مطهر دوباره به سه کشیک کاهش پیدا کرد. بنابراین تعداد سرکشیک‌ها نیز به سه نفر کاهش یافت. با بازگشت تعداد کشیک‌ها به پنج کشیک، دوباره تعداد سرکشیکان نیز افزایش پیدا کرد.
بر اساس اسناد موجود، سرکشیک‌ها با حکم و دستور مستقیم متولی آستان قدس تعیین و تا زمان حیات و یا داشتن توانمندی جسمی در جایگاه شغلی خود حضور داشتند. پس از فوت آن‌ها، امکان انتقال منصب سرکشیکی از پدر به پسر در صورت موافقت تولیت وقت وجود داشته است. برای نمونه در سندی مربوط به سال ۱۰۵۳ هجری قمری در دوره صفوی «میرزا ابوتراب موسوی» درخواست اختصاص خدمت سرکشیکی سوم حرم مطهر رضوی را که قبلاً به پدر مرحومش «میرزا بدیع» تعلق داشته، می‌کند. درخواستی که مورد موافقت تولیت وقت قرار گرفت. در بخشی از این سند آمده است: «... درین وقت سیادت و نقابت پناه هدایت و نجابت دستگاه شمسا للسیاده و النجابه میرزا ابوتراب الموسوی استدعا منصب جلیل‌القدر سرکشیکی آستانه مقدسه منوره متبرکه عرش درجه که به موجب احکام مطاع نواب فردوس مکانی و اعلی‌حضرت خاقان رضوان مکانی به سیادت و مرحمت پناه میرزا بدیع والد مشارالیه مفوض و مرجوع بوده به اسم خود نمود، بنابر عنایت بی‌نهایت درباره سیادت پناه و نجابت پناه مشارالیه از ابتدا قوی ئیل به منصب جلیل‌المرتبه سرکشیکی و خادمی آستانه مقدسه منوره متبرکه و وظیفه امر مزبور به دستوری که به والد مزبور مفوض و مرجوع بوده به سیادت و نجابت پناه مومی‌الیه شفقت و مرحمت فرموده... سنه ۱۰۵۳ قمری».
وظایف و مسئولیت‌های سرکشیکان از همان ابتدا بسیار متنوع و گسترده بوده است؛ ازجمله وظایف سرکشیکان حضور و غیاب خدمه حرم مطهر، تهیه فهرست از اعضای هر کشیک به منظور تحویل حقوق خدمه، ارائه و ثبت روزانه گزارش رویدادها و وقایع هر کشیک و ... همچنین با توجه به اهمیت روشنایی حرم مطهر، از دوره صفوی تا پایان دوره قاجار یکی از مسئولیت‌های مهم سرکشیکان، مراقبت از شمعدان‌ها و تمامی وسایل مربوط به روشنایی در حرم منور رضوی بوده، به‌گونه‌ای که درخصوص رعایت این موارد از سرکشیکان تعهد گرفته می‌شده است. در یکی از این اسناد که به قلم خود سرکشیکان نگاشته شده، آمده است: «... سرکشیکان آستان قدس، ملتزم و متعهد شدیم به موجب تلگراف مبارک حضرت اشرف امجد صدارت اعظم روحی فداه که خطاب به جناب جلالت مآب صدرالممالک مرقوم فرمودند که در شب و روز کشیک خودمان کمال مراقبت را بنماییم در افروختن شموع مقرره حرم محترم و عمارات مبارکات که چهارصد و سیزده عدد است که از اول شب تا ساعت چهار و از یک ساعت به صبح مانده تا طلوع آفتاب افروخته باشد...».
با تدوین نظام‌نامه‌های خدمات کشیکی در آستان قدس، وظایف سرکشیکان مشخص‌تر شد. براین اساس، مراقبت از انتظام کامل داخل حرم مطهر، رواق‌ها، صحن‌ها و بست‌ها بر عهده سرکشیک‌ها قرار گرفت. دقت در تنظیف وسایل روشنایی، باز کردن و بستن درهای حرم مطهر، تعیین وقت غذا، مراقبت در کیفیت غذا، مراقبت از حقوق زائران و ممانعت از بروز اعمال و رفتار خلاف و نیز گزارش ضعف‌ها و مشکلات به تولیت وقت بر عهده سرکشیکان قرار گرفت.
نظر شما