«عید غدیر خم» رویدادی مهم در تاریخ اسلام است که در منابع و آثار تاریخی و خطی به ویژه در متون کهن شیعه، از آن به عنوان یک رویداد کلیدی و بسیار مهم برای تعیین و انتصاب امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابیطالب(ع) به عنوان امام معصوم و ولی برگزیده الهی از سوی پروردگار متعال، به منظور جانشین بلافصل پس از پیامبر گرامی اسلام(ص) یاد شده است.
در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز دارای نسخ خطی و تاریخی، آثار خطی قدیمی ارزشمندی وجود دارد که به موضوع و بیان عید سعید غدیر خم و بزرگداشت این واقعه مهم و سرنوشت‌ساز در تاریخ اسلام پرداخته است.
به همین بهانه و به مناسبت فرا رسیدن هجدهم ماه ذی‌الحجه الحرام و مصادف با عید سعید غدیر خم، «سیدرضا صداقت حسینی» کارشناس مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس، به بیان و معرفی چند نسخه از این آثار و نسخ خطی و کهن موجود در این مرکز با موضوع غدیر خم پرداخت. وی ۲۳ سال سابقه خدمت در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی دارد. در ادامه بخش‌هایی از سخنان او را دنبال کنید.
وجود ۳۰ نسخه نفیس خطی مرتبط با واقعه غدیر خم
در کتابخانه آستان قدس رضوی بیش از ۵۸ هزار کتاب خطی در موضوعات مختلف فقه، ادبیات، احادیث، تفسیر، تجوید، کلام، لغت به زبان‌های عربی و فارسی و... نگهداری می‌شود. بیشترین نسخه‌های خطی این کتابخانه در موضوع فقه است که بیش از ۱۲ هزار نسخه خطی در این زمینه وجود دارد. پس از آن بیشترین نسخ خطی در موضوع «اخبار» و «ادبیات» به ترتیب با حدود ۹ هزار و ۸ هزار و ۲۰۰ نسخه اختصاص دارد.
قدیمی‌ترین نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی کتاب «امالی» است. این کتاب در سال‌های ۳۶۸- ۳۶۶ هجری قمری (دوره سامانیان) کتابت شده است. دومین نسخه کهن کتابخانه آستان قدس رضوی کتاب شرح دیوان تمیم بن مُقبل است. این کتاب توسط محمد بن معلّی ازدی در قرن سوم شرح شده و نسخه حاضر در سال ۳۸۰ هجری قمری (دوره سامانیان) به کتابت درآمده است.
اما در ارتباط با واقعه غدیر خم و مراسم مرتبط با این عید سعید و بزرگ، ۳۰ نسخه نفیس و قدیمی و خطی در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
«العمده» اثری مرتبط با غدیر خم از دوره صفویه
یکی از نسخه‌های قدیمی مرتبط با عید غدیر خم، کتاب «العمده فی عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار» به شماره ثبت اموالی ۹۷۶۱ در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی است. این کتاب به زبان عربی و تألیف «شمس الدین ابوالحسن یحیی بن حسن بن حسین بن علی بن محمد بن بطریق»؛ محقق، متکلم، محدث رجالی و از اکابر علمای امامیه قرن ۶ هـ. ق (دوره خوارزمشاهیان) است.
این کتاب مشتمل بر ۹۱۳ حدیث متفق علیه در بین شیعه و سُنّی و درباره فضائل و مناقب و امامت و ولایت حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) بوده که در ۳۶ فصل کتابت شده است. برخی از این فصول بدین شرح است:
باب ۱ تا ۷ فی نسبه و کنیته و مولده و نسب امّه و وفاته و ذکر اولاده و نقوش خاتمه.
باب ۸ فی قوله تعالی انما یریدالله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و... (بیان آیه تطهیر در وصف اهل بیت پیامبر اسلام(ص)).
باب ۹ قل لااسئلکم علیه اجراً... (بیان آیه مودت درباره اهل بیت پیامبر اسلام(ص)).
باب ۱۰ فی انّه اول من اسلم (درباره اینکه امیرالمؤمنین(ع) نخستین فردی است که به پیامبر اکرم(ص) و دین اسلام ایمان آورد).
باب ۱۱ فی قوله(ع) خلفت فیکم الثقلین... ن.
باب ۱۲- فی انّه وصّی رسول الله (در باب اینکه امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابیطالب(ع) وصی و جانشین بلافصل پیامبر اسلام(ص) است).
باب ۱۳- فی الکنایه عنه بلفظ الخلافه.
باب ۱۴- فی ذکر «یوم غدیر خم» (در ارتباط با واقعه غدیر خم و اهمیت آن و موارد مرتبط با این حادثه مهم در تاریخ اسلام).
برخی از مشخصات این نسخه:
خط: نسخ، کاتب آن «ابراهیم بن عبد النبی بن محمد علی بن حسن نجفی جعفری»، تاریخ کتابت: ۱۶ جمادی الاول سال ۱۰۶۲ قمری (دوره صفویه)، محل کتابت: شیراز، کاغذ: نخودی آهاری در اندازه ۲۱ سانتیمتر، تعداد اوراق: ۱۴۰ برگ در اندازه ۵/۱۴×۴/۲۰ سانتیمتر، عناوین به شنگرف و سیاهی، جلد: تیماج عنابی، واقف شخصی به نام «خان بابا مُشار» که در اردیبهشت سال ۱۳۴۶ شمسی این نسخه ارزشمند تحویل کتابخانه آستان قدس شده است.
«تبصره الاعیاد» کتابی با هزار و ۷۰۰ بیت مربوط به ۳۴۱ سال پیش
از دیگر نسخه‌های خطی که مشتمل بر مبحث عید غدیر است کتاب «تبصره الاعیاد» به شماره اموالی ۳۱۳۳ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است.
این نسخه به زبان فارسی و تألیف «فضل علی بیگ بن شاهوردی» از فضلای نیمه نخست سده ۱۲ هـ. ق (پایان دوره صفویه و اوایل دوره افشاریه) است. این کتاب مشتمل بر مطالب و مباحثی در آداب و شرایط اعیاد مترتب بر دو مطلب است؛ مطلب اول در مورد اعیاد و زینت در هشت باب شامل: باب اول در عید مبعث، باب دوم در مورد «عید غدیر خم»، سیم در عید آل محمد(ع)، چهارم در عید فطر و اضحی، پنجم در عید نوروز سلطانی، ششم در عید محمد(ص) که جمعه است. هفتم در بیان تزئینات، هشتم در غسل اعیاد و زیارات متعلق به آن و مطلب دوم از این کتاب هم در مورد رؤیاهایی است که در خاطر مانده است.
وی کتاب را به نام «شاه سلیمان صفوی» مُعنوَن (یعنی عنوان‌نگاری) داشته است. برگ اول نسخه افتاده (یعنی ناقص بوده) و از باب هشتم به بعد نیز کتابت نشده است (یعنی تا پایان باب هفتم به نگارش درآمده است) با این توضیح که پس از اتمام باب هفتم، زیارات اباعبدالله حضرت امام حسین(ع) را با عنوان «باب پنجم» مرقوم و نسخه را به پایان رسانده است. نسخه حاضر با این عبارت آغاز می‌شود:
«... با مرتبه پادشاهیش (رسم الخط آن دوران) بخدمت مهرداریش سرافراز است، فصلوات الله علیهم ما دامت الاعیاد موجیّه للسرور اما بعد...».
در انجام (یعنی در پایان و انتهای نسخه) این گونه آمده است:
«... و در کنز العمل و مفتاح الهدی و عروه الوثقی از آثار صحیحه صادقین جمع و ترجمه شده و الله یهدی من یشاء تمت الکتاب بعون الملک...».
تحریراً بتاریخ شهر ربیع الآخر سنه ۱۱۰۵ قمری (دوره صفویه). مجموع نسخه شریفه هزار و هفتصد بیت است. کاغذ: نسخه آهار مهره حنائی، تعداد اوراق ۶۰ برگ، اندازه ۶/۱۱×۲۰ سانتیمتر، خط نستعلیق ۱۸ سطری عناوین به سرنج، جلد مقوا با روکش پارچه.
«کشف المُهِم» کتاب مقابله شده در حضور مؤلف آن در سال ۱۱۰۲ قمری
از دیگر نسخه‌های خطی درباره عید غدیر خم در میان نسخ خطی آستان قدس رضوی، کتاب «کشف المهم فی طریق خبر غدیر خم» به شماره اموالی ۶۷۴۹ در سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی است. اهمیت این کتاب براساس برگ آخر نسخه در این است که این نسخه توسط مؤلف آن رؤیت و توسط «علی بن سلیمان بحرانی» در حضور مؤلف در سال ۱۱۰۲ قمری مقابله و تصحیح شده است.
این نسخه به زبان عربی و تألیف «سیدهاشم بحرینی» متوفی سال ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ ه. ق (دوره صفویه) بوده و کتاب در بیان «ورود حدیث شریف غدیر خم» به طریق امامیه (شیعیان) و اهل سنت است. کتاب مترتب بر سه باب است: باب ۱- فیما ورد من طریق الخاصة، باب ۲- من طریق العامة و فیه ثمانیة و ثمانون حدیثا، باب ۳ ـ فی نص رسول الله(ص) علی امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) بالولایة المقتضیة للامارة و الامامة بغدیر خم من طریق الخاصة و فیه ثلاثة و اربعون حدیثا.
آغاز این کتاب به عبارت: «... الحمدلله الملک الحق المبین» و انجام (پایان) آن: «... و ساقوا ذکر الرواة من الصحابة و غیرهم» کتابت شده است.
کاغذ نسخه: فرنگی نباتی، تعداد اوراق ۴۳ برگ در اندازه ۲۲×۱۶ سانتیمتر، خط: نسخ ۲۴ سطری، عناوین به شنگرف، اوراق جدول‌بندی به شنگرف. تاریخ تحریر: پایان ذی‌القعده ۱۱۰۱ قمری (دوره صفویه). شیخ علی بن سلیمان بحرینی این نسخه را با نسخه اصل مقابله کرده و گاهی تصحیح و مقابله در حضور مؤلف نیز می‌شده است. تاریخ ختم مقابله: ۱۰ جمادی الثانی سال ۱۱۰۲ قمری (دوره صفویه). جلد: مقوا با روکش پارچه عطف و گوشه‌ها تیماجی قهوه‌ای. واقف این اثر: میرزا رضا نائینی به سال ۱۳۱۱ هجری شمسی.
اهمیت این کتاب براساس برگ آخر نسخه در این است که این نسخه توسط مؤلف رؤیت و توسط «علی بن سلیمان بحرانی» در حضور مؤلف در سال ۱۱۰۲ قمری مقابله و تصحیح شده است.
نظر شما