در حال و هوای معنوی دهه دوم محرم که یادآور اوج ایثار و عمل صالح در سایه محبت اهل‌بیت(ع) است و در ادامه چهارشنبه‌های پربرکت رضوی، این هفته به سراغ گوهری دیگر از کلام نورانی امام رئوف، حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) می‌رویم. حدیثی که به زیبایی، توازن و پیوند ناگسستنی میان محبت اهل‌بیت(ع) و عمل صالح را تبیین می‌کند و هشداری است برای آنان که گمان می‌کنند یکی بدون دیگری کفایت می‌کند.
امام(ع) در این حدیث شریف هشدار می‌دهند هیچ‌یک از این دو بال پرواز به سوی کمال، بدون دیگری پذیرفته نیست و می‌فرمایند: «لا تَدْعُوا الْعَمَلَ الصّالِحَ وَ الاِجْتِهادَ فِی الْعِبادَةِ إِتِّکالاً عَلی حُبِّ آلِ مُحَمَّد(علیهم‌السلام) و لا تَدْعُوا حُبَّ آلِ مُحَمَّد(علیهم‌السلام) لاَمْرِهِمْ إِتِّکالاً عَلَی الْعِبادَةِ فَإِنَّهُ لا یُقْبَلُ أَحَدُهُما دُونَ الاْخَرِ». مبادا اعمال نیک را به اتکای دوستی آل‌محمد(ع) رها کنید و مبادا دوستی آل‌محمد(ع) را به اتکای اعمال صالح از دست بدهید، زیرا هیچ کدام از این دو به تنهایی پذیرفته نمی‌شود.
برای بررسی بیشتر این آموزه بنیادین و پاسخ به پرسش‌های مرتبط با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدمهدی کمالی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گفت‌وگو کرده‌ایم.
در ایام سوگواری سیدالشهدا(ع) و با تأمل در حدیث شریف امام رضا(ع) که محبت اهل‌بیت(ع) و عمل صالح را دو بال پرواز به سوی کمال می‌دانند، این آموزه رضوی چه حقایقی را درباره دینداری اصیل آشکار کرده و چه کج‌فهمی‌هایی را در این مسیر اصلاح می‌کند؟
امام رضا(ع) در این حدیث، دو عنصر اساسی دینداری شیعی را به‌هم پیوند می‌زنند: محبت اهل‌بیت(ع) و عمل صالح. از نظر ایشان، هیچ‌یک از این دو به‌تنهایی کافی نیست؛ محبت بدون عمل، ناقص است و عمل بدون محبت، بی‌روح. این دو، همانند دو بال پرنده‌اند که تنها با یکی از آن‌ها نمی‌توان پرواز کرد. این سخن پاسخی به تصوری نادرست در میان برخی شیعیان است که محبت اهل‌بیت(ع) را برای سعادت کافی می‌دانند و گمان می‌کنند این محبت، جای عمل را می‌گیرد یا گناهان را بی‌نیاز از توبه، می‌زداید. این اندیشه هم‌اکنون نیز در برخی هیئت‌های مذهبی وجود دارد، همان‌طور که پیش از این نیز بوده و حتی در اشعار شاعران آیینی نیز بروز و ظهور داشته است. مثلاً حاجب در پایان یکی از قصیده‌هایش می‌سراید: «حاجب اگر معامله حشر با علی است/ من ضامنم تو هرچه بخواهی گناه کن». چنین معروف است که همان شب در عالم رؤیا با امیرمؤمنان(ع) روبه‌رو شد. امام(ع) این بیت از قصیده او را چنین اصلاح فرموندد: «حاجب اگر معامله حشر با علی است/ شرم از رخ علی کن و کمتر گناه کن». گاهی فکر می‌کنیم اگر روضه برویم، اشک بریزیم و اظهار ارادت و محبت به اهل‌بیت(ع) کنیم، کار تمام است و قطعاً سعادتمند می‌شویم. اما امام رضا(ع) می‌فرمایند این محبت، اگر به عمل نرسد، پذیرفته نیست. امام(ع) در حدیث نورانی دیگری می‌فرمایند: «من کان منّا و لم یطع الله فلیس منّا» هر کس خود را از ما بداند و اظهار محبت و تشیع کند اما در عمل از خداوند اطاعت نکند، از ما نیست.
با توجه به این رهنمود امام هشتم(ع) چگونه می‌توانیم در زندگی پرفراز و نشیب امروز، این توازن حیاتی میان محبت قلبی به اهل‌بیت(ع) و عمل صالح را پاس بداریم و آن را به یک سبک زندگی دینی تبدیل کنیم؟
نخست باید بسنجیم که محبت ما به اهل‌بیت(ع) تا چه حد واقعی و مؤثر در رفتار ماست. محبت راستین، تنها به زبان یا ظاهر محدود نمی‌شود، بلکه باید در سبک زندگی، تصمیم‌گیری‌ها و رفتار ما با دیگران جلوه‌گر باشد. بهترین معیار، سیره اهل‌بیت(ع) است؛ اگر کسی واقعاً امام رضا(ع) را دوست دارد، باید ویژگی‌هایی چون صبر، کرامت، اخلاق نیکو و خدمت به مردم را در خود پرورش دهد. محبت حقیقی، انسان را شبیه محبوبش می‌کند و از مداحی و مراسم فراتر می‌رود تا در رفتار روزمره هم نمایان شود. بنابراین برای پیوند محبت و عمل صالح، باید عشق به اهل بیت(ع) را از سطح احساس به رفتار و سبک زندگی ارتقا دهیم؛ تنها در این صورت است که به رضایت الهی و سعادت حقیقی خواهیم رسید.
این حدیث شریف رضوی چه هشداری برای محبان اهل‌بیت(ع) دارد که گمان می‌برند صرف محبت احساسی و ظاهری، بدون تعهد عملی، برای رستگاری کافی است؟
این حدیث با صراحت بیان می‌کند محبت اهل‌بیت(ع) اگر صرفاً احساسی و زبانی باشد، بدون تعهد عملی و اخلاقی، کافی نیست. امام رضا(ع) هشدار می‌دهند چنین محبتی پذیرفته نیست. یعنی صرف گریه، شعار یا حتی شرکت در مراسم اهل‌بیت(ع) اگر با تقوا، صداقت، پرهیز از گناه و خدمت به خلق همراه نباشد، ناقص است.
در بخش دوم حدیث بر اهمیت محبت اهل‌بیت(ع) در کنار عبادت تأکید شده است. تکیه صرف بر ظواهر عبادی، بدون پیوند با ولایت و محبت اهل‌بیت(ع) چه آسیب‌ها و خطراتی را در پی خواهد داشت؟
در این بخش هشدار مهمی داده شده است: مراقب باشیم تنها به عبادت و ظواهر دین تکیه نکنیم، اگر دل ما با اهل‌بیت(ع) همراه نباشد، این عبادت ما ممکن است بی‌اثر بماند. این بخش از حدیث، ناظر به کسانی است که دینداری را تنها در قالب‌هایی چون نماز، روزه، قرآن‌خوانی یا ذکر خلاصه کرده‌اند اما دل و جانشان از محبت اهل‌بیت(ع) خالی است. نمونه‌های تاریخی چنین رویکردی را در چهره‌هایی مانند خوارج می‌بینیم؛ گروهی که شب‌ها به عبادت می‌پرداختند، اما در نهایت با امیرالمؤمنین علی(ع) پیشوای حقیقی دین به دشمنی برخاستند.
با وجود تأکید بر عمل صالح، چرا محبت اهل‌بیت(ع) در روایات اسلامی، به‌ویژه از منظر امام رضا(ع) تا این حد حیاتی و راه‌گشا معرفی شده است؟
زیرا اهل بیت پیامبر(ص) نه‌تنها هدایت‌شدگانی به سوی خدا هستند، بلکه خودِ صراط مستقیم‌اند. محبت ایشان اگر واقعی باشد، محب را در همان مسیر هدایت به حرکت درمی‌آورد. درواقع محبت، ریسمانی نجات‌بخش است که انسان را از لغزش در مسیر دینداری حفظ می‌کند. در طول تاریخ، بسیارند کسانی که اهل عبادت و شب‌زنده‌داری بودند، اما چون دل در گرو محبت اهل‌بیت(ع) نداشتند و با سیره آنان مأنوس نبودند، از روح ایمان تهی شده یا دچار انحرافات شدید عقیدتی شدند. این تنها خطری تاریخی نیست؛ امروز نیز چنین تهدیدی وجود دارد. ممکن است در زمان ما، افرادی باشند که عبادت می‌کنند، اما از عدالت، کرامت، اخلاق و حقیقت اهل‌بیت(ع) فاصله دارند. چنین دینداری‌ای، پوسته‌ای از دین است بی‌هسته و نمی‌تواند انسان را به کمال برساند.
با توجه به جایگاه نیت در اسلام، آیا نیت برخاسته از محبت اهل‌بیت(ع) می‌تواند به اعمال ما ارزش و قبولی بیشتری بخشد؟ چگونه می‌توانیم نیت خود را در انجام اعمال صالح با این محبت الهی پیوند زنیم؟
بله. در فرهنگ اسلامی، نیت قلب عمل است؛ تا آنجا که فرموده‌اند: «نِیَّةُ المُؤمِنِ خَیرٌ مِن عَمَلِهِ»؛ نیت مؤمن، از خود عمل او برتر است. یعنی آنچه به عمل ارزش و معنا می‌دهد، نیتِ پشت آن است. اگر انسان کاری نیک انجام دهد، اما با نیتی الهی و با انگیزه‌ای برخاسته از محبت به اهل‌بیت(ع)، آن عمل از سطح یک رفتار عادی فراتر می‌رود و به عبادتی خالص و مورد پذیرش خدا تبدیل می‌شود.
اما چگونه می‌توانیم این نیت را خالص‌تر و متصل به محبت اهل‌بیت(ع) کنیم؟
پیش از هر کار نیک، لحظه‌ای قلب خود را به اهل‌بیت(ع) متصل کنیم. مثلاً پیش از نماز، با دل خود به امام زمان(عج) متوسل شویم و از او بخواهیم ما را در مسیر بندگی یاری دهد؛ چرا که او مظهر بندگی ناب و حجت زنده خداست. یا مثلاً هنگام صدقه دادن، در دل بگوییم: «خدایا! این کار را به عشق علی(ع) انجام می‌دهم؛ همو که پناه مستضعفان بود. این صدقه را از من بپذیر». این‌گونه یادآوری، هم نیت را خالص‌تر کرده و هم محبت ما را به اهل‌بیت(ع) در دلمان ریشه‌دارتر می‌کند.
در ایام محرم و در فضایی که جوانان و نوجوانان با شور حسینی به اهل‌بیت(ع) ابراز ارادت می‌کنند، چگونه می‌توانیم این آموزه عمیق امام رضا(ع) را به زبانی جذاب و عملی به آنان منتقل کنیم تا هم شور حسینی و هم شعور رضوی در وجودشان ریشه دواند؟
نوجوانان و جوانان، هم سرشار از احساس‌اند و هم برخوردار از فهم و درک. نباید آنان را تنها با شور حسینی همراه کرد، بلکه لازم است با عمق معرفت و عقلانیت اهل بیتی نیز آشنا شوند. این نسل اگر حقیقتی را با دل و جان بفهمد، برای آن از جان مایه می‌گذارد. از این‌رو، برای رساندن پیام بلند امام رضا(ع) باید مسیری را برگزید که در آن شور دل و شعور عقل دست در دست هم پیش بروند. در مجالس مذهبی، هیئت‌ها و مناسبت‌ها، باید در کنار مرثیه و مداحی، سیره عملی و اخلاقی اهل‌بیت(ع) نیز به زبان ساده و قابل درک برای جوانان بیان شود. مثلاً در کنار ذکر مصیبت، بگوییم امام حسین(ع) چطور با دشمنش با کرامت برخورد کرد یا چگونه شب عاشورا را به شب عبادت و عشق‌ورزی با خدا تبدیل کرد. جوانان به تجربه‌های زیسته، الگوهای زنده و احساس تعلق نیاز دارند.
نظر شما