در سالهای گذشته، تامین روشنایی حرم مطهر رضوی از اهمیت بسیاری برخوردار بوده؛ از همین رو، بخشی از روشنایی حرم از طریق غرفه‌های کوچک بالای صفه‌ها و بخش دیگری با افروختن شمع و مشعل، تأمین می‌شده است. اهمیت این موضوع باعث شده واقفان بسیاری در طول تاریخ، وقف خود را صرف تأمین روشنایی حرم مطهر کنند.
اسناد متعددی نیز وجود دارد که دلالت بر ثبت وقف‌نامه‌هایی با همین موضوع دارد.

وجود هشت وقف‌نامه مهم از دوره صفوی

بر اساس اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 8وقف‌نامه مهم از دوره صفویه شناسایی شده که موضوع آنها اختصاص هزینه به تامین روشنایی حرم، به ویژه در فضای ضریح مطهر است.
در این وقف‌نامه‌ها، به انواع وسایل روشنایی مانند شُرفه، شمع، موم، شمعدان، لاله، مردنگی، قندیل، کچکولی، چلچراغ و لوستر اشاره شده که، نقشی کلیدی در روشن کردن فضای حرم، داشته‌اند.
همچنین، در اسناد تاریخی آمده است که در قرن نهم هجری قمری، برخی واقفان سرشناس نظیر شاهرخ تیموری، قندیلی از ۳ هزار مثقال طلا را برای حرم وقف کرد تا از سقف گنبد، آویخته شود.
کتاب «مطلع‌الشمس» نوشته اعتمادالسلطنه نیز به‌تفصیل بر اهدای قندیل‌ها و شمعدان‌های طلا و نقره توسط سلاطین و شاهزادگان صفوی به حرم مطهر رضوی پرداخته است؛ اگرچه این هدایا در قالب وقف نبوده‌اند، اما برای روشنایی حرم، استفاده می‌شده‌اند.

وقف چراغ‌های لاله‌ای در دوران افشاریه

در دوران پادشاهان سلسله افشاریه، قانونی وجود داشت که بر اساس آن، هر شب باید تعدادی شمع در حرم مطهر رضوی افروخته باشد تا روضه منوره در تاریکی مطلق، قرار نگیرد.
این امر به‌ویژه در مراسم عزاداری اهمیت می‌یافت و طبق اسناد، وقف چراغ‌های لاله‌ای برای روشنایی حرم، صورت‌گرفته است. به‌عنوان نمونه، «ابراهیم روشنگر نامی»، مبلغی را برای روشن ماندن لاله‌ها وقف کرد. واقفان دیگر نیز درآمد حاصل از اموال منقول و غیرمنقول خود را، برای این منظور وقف می‌کردند.
اسناد نشان می‌دهد، «یلداش بیک»، فرزند امام ویردی کوزه کنانی، خادم وقت آستان قدس رضوی، در وصیت‌نامه‌اش تأکید کرده بود، بخشی از درآمد زمین‌ها و قنات‌های وقفی‌اش برای سوخت فتیله عنبر، موم شمع و چراغ حرم، هزینه شود.

ورود صنعت برق و استمرار سنت وقف شمع در عصر قاجار

با ورود مظفرالدین‌شاه قاجار به ایران از اروپا و آشنایی او با برق، نخستین موتوربرق، برای روشنایی حرم مطهر حضرت رضا (ع) با هزینه ۸ هزار تومان خریداری شد.
بااین‌حال، وقف شمع و وسایل سنتی روشنایی همچنان ادامه داشت.
در آن دوران، نیاز به شمع به حدی افزایش یافت که نذر شمع گسترده شد؛ زائران از بیرون تا پای ضریح شمع به دست می‌آمدند و شمع‌های نذری خود را در مکان‌های مخصوص، قرار می‌دادند. همین موضوع به شغلی به نام شمع‌فروشی در مشهد دامن زد، و بخش قابل‌توجهی از روشنایی حرم، از محل همین شمع‌ها، تأمین می‌شد.

ثبت وقف‌های ارزشمند در دوره قاجار
اگرچه صنعت برق کم‌کم جایگزین وسایل ابتدایی روشنایی حرم می‌شد، اما وقف قندیل‌های گران‌بها، همچنان ادامه یافت، از جمله سه مدل قندیل شامل «قندیل زرین گوهرنشان»، «قندیل زرین» و «قندیل مفرغی» که توسط ناصرالدین‌شاه و مهدی قلی‌خان قاجار وقف شده بودند.
بی‌بی شمس‌الملوک، نوه فتحعلی‌شاه قاجار نیز با راه‌اندازی کارخانه چراغ‌برق و وقف تجهیزات برقی برای روشنایی حرم، نام خود را در زمره بانوان واقف یک قرن اخیر، ثبت کرده است.

گزارش - مهدیه قمری