‏امام سجاد(ع) وارث زخم‌های عاشورا، نه با شمشیر، که با سلاح نیایش و تبیین، بنیان‌های ستم را لرزاند. صحیفه سجادیه، گنجینه‌ای از معارف و آینه‌ای از دردها، گواه این مدعاست. به مناسبت سالروز شهادت این امام همام، به بررسی نقش ایشان در تداوم نهضت حسینی پرداخته‌ایم. در این راستا، با استاد دکتر مرتضی مخملباف، کارشناس دینی به گفت‌وگو نشسته‌ایم تا زوایای پنهان این جهاد خاموش را واکاوی کنیم.

روشنگری؛ رمز رهایی از جهل اموی

استاد مخملباف در ابتدا با اشاره به قیام امام حسین(ع) می‌گوید: این قیام فراتر از یک واقعه تاریخی، تجلی اراده الهی برای احیای اسلام راستین و جلوگیری از انحراف در دین بود. هدف والای آن حضرت، زنده کردن سنت نبوی و آشکار ساختن این حقیقت بود که اسلام اصیل، با آنچه خاندان بنی‌امیه به عنوان دین در جامعه ترویج می‌کردند، تفاوت بنیادین دارد. امام(ع) با فدا کردن جان خود و یاران باوفایش، به آیندگان آموخت فرزند رسول خدا(ص)، معیار حق و اسلام ناب است و مسیر اهل‌بیت(ع) تنها راه رهایی از گمراهی. در مقابل، بنی‌امیه و سایر افرادی که از این مسیر منحرف شده بودند، نمونه‌ای از باطل و انحراف بودند. در واقع، هدف غایی امام حسین(ع)، پاسداری از اصل امامت به عنوان رکن اساسی دین بود. این مسئولیت خطیر پس از شهادت ایشان، بر عهده امام سجاد(ع) قرار گرفت. ایشان نیز با درایت و با توجه به شرایط دشوار زمان خود، با مواضع خاص و حکیمانه‌اش، از این هدف مقدس محافظت کرده و استمرار مسیر هدایت را از طریق امامت استوار کرد. امام سجاد(ع) در دوران اسارت و پس از آن، تمامی اهداف قیام پدر بزرگوارش را به روشنی تبیین و نسل‌های آینده را با آرمان‌های حسینی آشنا کرد.
‏وی در همین راستا با تأکید بر اهمیت روشنگری، ادامه می‌دهد: بدون تردید، رهایی از ذلت و بردگی، بازگشت به عزت و آزادگی و فراهم کردن زمینه برای یک انقلاب ریشه‌دار و بنیادین علیه ظلم و استبداد، جز از طریق آگاهی‌بخشی و بیدار کردن مردم امکان‌پذیر نیست. امام حسین(ع) با درک این ضرورت و به فرمان الهی، قیام کرد تا مردم را از خواب غفلت بیدار کرده و به سوی حقیقت رهنمون سازد. این قیام، نه تنها در زمان خود، بلکه در طول تاریخ، الهام‌بخش جنبش‌های آزادی‌خواهانه و عدالت‌طلبانه بوده و همچنان راهنمای انسان‌ها در مسیر مبارزه با ظلم و استبداد است.

از یزید شام تا یزیدان امروز؛ نبرد همیشگی

این کارشناس دینی با توجه به این رسالت خطیر و در راستای تبیین نقش بی‌بدیل امام سجاد(ع)، در توضیح نقش امام زین‌العابدین(ع) در جاودانگی نهضت عاشورا بیان می‌کند: امام سجاد(ع) در امتداد نهضت خونین پدر بزرگوارش، حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع)، نقشی محوری ایفا کرد که در دو مرحله قابل بررسی است. در مرحله نخست، ایشان با وجود بیماری شدید در روز عاشورا و با شنیدن ندای استغاثه امام حسین(ع)، عزم میدان نبرد کرد اما به امر ایشان و برای حفظ نسل امامت، به خیمه بازگشت. این اقدام، نشان از مجاهدت ایشان در کنار اطاعت از ولایت داشت و ایشان را برای ایفای نقشی بزرگ‌تر در تداوم نهضت آماده کرد. مرحله دوم، پس از عصر عاشورا آغاز شد و امام سجاد(ع) پرچم خونین عاشورا را به دست گرفت. ایشان با خطبه‌های آتشین در کوفه، شام و مدینه، چهره پلید بنی‌امیه را برملا و اذهان عمومی را درخصوص حقایق واقعه کربلا روشن کرد. تبیین معارف حقه در قالب دعا، مبارزه با علمای درباری، زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا از طریق گریه و عزاداری و تربیت شاگردانی وفادار، از دیگر اقدامات اساسی امام سجاد(ع) در حفظ و گسترش پیام عاشورا بود. بدین ترتیب، امام سجاد(ع) با تداوم راه پدر، حماسه کربلا را از محدودیت زمان و مکان فراتر برده و شعار «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» را جاودانه کرد.
‏ وی در ادامه با الهام از این مبارزه همیشگی، به اتفاقات اخیر یزیدان زمان و جنگ تحمیلی ۱۲روزه علیه کشورمان نیز اشاره و بیان می‌کند: با نگاهی به حوادث معاصر و جنگ تحمیلی اخیر، می‌توان دریافت دشمنی یزیدیان زمان با اسلام و تشیع همچنان با همان خوی ددمنشانه ادامه دارد. جنایات هولناک رژیم صهیونیستی در غزه، مصداقی بارز از این کینه‌توزی است؛ رفتارهایی که حتی از سبعیت عبیدالله بن زیاد نیز فراتر رفته و با هیچ موجودی قابل قیاس نیست. در این شرایط خطیر، نباید پنداشت نبرد به پایان رسیده است، بلکه باید با سلاح دعا و توسل به اهل‌بیت(ع) به مصاف دشمن رفت. دعا، سلاحی برّنده‌تر از هر نیزه و موشکی است که می‌تواند رژیم صهیونیستی را به اضمحلال بکشاند. بنابراین، توسل به خاندان عصمت و طهارت(ع)، دعا برای شفای بیماران، تعجیل در فرج امام زمان(عج)، سلامتی رهبر معظم انقلاب و نابودی دشمنان اسلام، به‌ویژه اسرائیل و آمریکا، نباید هرگز فراموش شود؛ چرا که دعا، مؤثرترین سلاح در این کارزار است.

سیره سجادی؛ ترسیم حقوق انسان تراز دین

استاد مخملباف با این نگاه و در راستای تبیین سیره عملی امام سجاد(ع)، یادآور می‌شود: امام سجاد(ع)، چهارمین پیشوای شیعیان، پس از فاجعه عاشورا در دوران خفقان اموی، مسئولیت خطیر احیای اسلام ناب محمدی و تبیین معارف الهی را بر عهده داشت. سیره فرهنگی و تربیتی ایشان، به‌ویژه با محوریت صحیفه سجادیه، چراغ راهی برای هدایت انسان‌ها در تمامی اعصار است. این سیره، نه تنها به تربیت فردی و اخلاقی می‌پردازد، بلکه بنیان‌های یک جامعه صالح و خداجو را نیز پی‌ریزی می‌کند.
‏وی در تکمیل این بحث و با معرفی یکی از مهم‌ترین آثار به جا مانده از حضرت، اظهار می‌کند: در دورانی که فضای سیاسی به‌شدت بسته بود، امام سجاد(ع) از قالب دعا و نیایش به عنوان بستری عمیق برای انتقال معارف الهی، تربیت نفوس و بیان حقایق بهره برد. صحیفه سجادیه که به زبور آل‌محمد(ع) شهرت دارد، گواه آشکاری بر این رویکرد است. این کتاب، مفاهیم عمیق توحیدی، اسما و صفات الهی و رابطه انسان با پروردگار را به زیباترین و شیواترین شکل بیان می‌کند. ادعیه‌ای سرشار از آموزه‌های ناب خداشناسی که معرفت انسان درباره خالق را تعمیق می‌بخشد. بسیاری از دعاهای صحیفه، دروس عملی اخلاق فردی و اجتماعی هستند. دعای مکارم الاخلاق، به تنهایی یک دوره کامل تربیت اخلاقی است که فضائلی چون صبر، شکر، حلم، تواضع، انصاف، وفای به عهد، کرامت نفس و دوری از رذائل اخلاقی را آموزش می‌دهد. این دعاها نه تنها به فضیلت‌ها دعوت می‌کنند، بلکه راه و رسم تحصیل آن‌ها را نیز می‌آموزند. همچنین، در دل برخی دعاها، انتقاد از اوضاع زمانه، ظلم حاکمان و بی‌عدالتی‌ها نیز نهفته است. امام سجاد(ع) با ظرافت خاصی، انحرافات اجتماعی و سیاسی را مطرح کرده و راه برون‌رفت از آن‌ها را به صورت غیرمستقیم بیان می‌فرمود.
‏ استاد مخملباف در پایان تصریح می‌کند: علاوه بر آموزه‌های نظری در قالب دعا، سیره عملی امام سجاد(ع) نیز سرشار از نکات تربیتی است. زندگی ساده و پرهیز از تجملات، عبادات خالصانه و کثیر، کمک به فقرا و ایتام به صورت ناشناس، تربیت شاگردان و صبر و بردباری در برابر آزارها، از جمله ویژگی‌های برجسته ایشان بود. این سیره، الگویی عملی برای دوری از دنیاپرستی، توجه به آخرت، بندگی خالصانه، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و مواجهه با مشکلات زندگی است. می‌توان به جرئت گفت صحیفه سجادیه، تنها یک کتاب دعا نیست، بلکه یک دایرةالمعارف از معارف اسلامی، اخلاق الهی و تربیت انسانی است. این کتاب، الگویی بی‌نظیر برای ارتباط قلبی با خداوند و تقویت روحیه مناجات است. علاوه بر صحیفه، رساله حقوق امام سجاد(ع) نیز که در حقیقت بخشی از سیره تربیتی ایشان است، به تفصیل حقوق اعضا و جوارح، حقوق والدین، فرزندان، همسایه، معلم، شاگرد و... را بیان می‌کند که منشور کاملی از حقوق و وظایف انسانی است.