سوم صفر، یادآور میلاد فرخنده پنجمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت، امام محمدباقر(ع) است؛ امامی که نه تنها احیاگر معارف ناب محمدی بود، بلکه با تبیین جایگاه والای ولایت، نقشی بی‌بدیل در پویایی و کمال اسلام ایفا کرد. در سالروز این میلاد مسعود، به بررسی ابعاد گوناگون شخصیت و رسالت آن حضرت پرداخته‌ایم؛ روایتی که در ادامه از زبان حجت‌الاسلام والمسلمین رضا محمدی شاهرودی، استاد حوزه علمیه و کارشناس دینی خواهید خواند.
جهاد علمی و فرهنگی امام باقر(ع) در عصر تفرقه و تحریف
حجت‌الاسلام محمدی شاهرودی در ابتدا با اشاره به نقش محوری امام محمدباقر(ع) در تثبیت ارکان تشیع بیان می‌کند: دوران امامت حضرت، فصل نوینی در تبیین و گسترش معارف اسلامی گشود. حضرت باقر(ع) با بهره‌گیری هوشمندانه از فرصت‌های پیش رو، نهضتی علمی را پی‌ریزی کرد که ثمره آن، تبیین حقیقت اسلام ناب محمدی بود. امروزه، اگر کسی به دنبال حقیقت اسلام باشد و تفسیر، فقه، حدیث و سایر ابعاد آن را مورد مطالعه قرار دهد، به برکت تلاش‌های امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، اسناد فراوان، صحیح و کاملی در اختیار خواهد داشت. این دوره که دوره تدوین و تبیین اسلام بود، با امام باقر(ع) آغاز شد. حضرت شاگردان فراوانی تربیت کرد. در حالی که پس از شهادت امام حسین(ع)، تعداد شیعیان واقعی انگشت‌شمار بود؛ برخی می‌گویند سه نفر و برخی دیگر تعداد محبان اهل‌بیت(ع) را در کل حجاز، کمتر از ۲۰ نفر ذکر کرده‌اند اما در زمان شهادت امام سجاد(ع)، صدها و بلکه هزاران نفر از محبان اهل‌بیت(ع) وجود داشتند. امام سجاد(ع) نیز ده‌ها و بلکه صدها شاگرد تربیت کرده بود. اما در دوران امام باقر(ع)، این تعداد بسیار بیشتر شد. شاگردان خاص امام سجاد(ع) و شاگردان ویژه امام باقر(ع) مانند محمد بن مسلم که می‌گوید من ۳۰ هزار حدیث از امام باقر(ع) دارم که هیچ‌کس دیگری این احادیث را ندارد، در ابعاد مختلف دین، تربیت شدند.
وی تصریح می‌کند: یکی دیگر از اقدامات مهم امام باقر(ع) نقش ایشان در مبارزه با گروه‌های انحرافی بود. گرچه این گروه‌ها پیش از این دوره شکل گرفته بودند، مانند خوارج که از زمان امیرالمؤمنین(ع) پدیدار شده بودند اما در دوران بنی‌امیه به‌طور سیستماتیک و دقیق سازماندهی شدند. معاویه بخشنامه کرد مرجئه را تقویت کنند. مرجئه معتقد بودند ایمان کافی است و عمل هیچ ارزشی ندارد. آن‌ها می‌گفتند شما فقط ایمان داشته باشید و هر گناهی که می‌خواهید انجام دهید، اهل بهشت هستید. عمل هیچ سهمی در سرنوشت شما ندارد.
این استاد حوزه در تشریح فعالیت این گروه‌های انحرافی اضافه می‌کند: اگر چه اندیشه و جهان‌بینی این گروه‌ها هنوز به‌طور کامل تدوین نشده بود و خوارج بیشتر شعار می‌دادند، اما در دوران امام باقر(ع) گروه‌هایی مانند مرجئه، خوارج، معتزله و زیدیه در میان شیعیان اوج گرفتند و غلات نیز ضربه‌های سنگینی به پیکره تشیع وارد کردند. ضربه‌ای که غلات به شیعه زدند، در آن زمان و حتی در این زمان نیز بی‌سابقه است. امام(ع) در مقابل همه این گروه‌ها، فرقه‌ها و اندیشه‌ها ایستاد، حقیقت اسلام ناب را تبیین کرد و هر جا آن‌ها قصد ایجاد انحراف داشتند، امام باقر(ع) همچون سدی محکم در برابرشان ایستاد. موارد و اسناد این ایستادگی‌ها در تاریخ بسیار زیاد است.
رمز پویایی اسلام در کلام امام باقر(ع)
حجت‌الاسلام محمدی شاهرودی به محور مهم دیگری از فعالیت‌های امام باقر(ع) اشاره و تشریح می‌کند: سومین محور فعالیت امام باقر(ع) فعالیت سیاسی بود، گرچه ایشان تقیه را نهادینه کرده و فرمود: «التقیه من دینی و دین آبائی و لا ایمان لمن لا تقیه له» یعنی تقیه از دین من و دین پدران من است و کسی که تقیه ندارد، ایمان ندارد. این امر به دلایل متعددی مانند حفظ جان نیروهای خودی، حفظ توان اقتصادی و اجرای برنامه‌های مهم‌تر، حفظ ارزش‌ها و... صورت می‌گرفت و امام(ع) با رعایت این اصل، حرکت خود در تداوم وظیفه امامت را طی می‌کرد. اما هم دشمنان می‌دانستند که امام(ع) مبارزه سیاسی دارد و هم دوستان. امام(ع) نیز عملاً این نکته را نشان می‌داد و نمونه‌های فراوانی از این اقدامات در تاریخ اسلام ذکر شده است.
وی به تلاش‌های امام باقر(ع) برای تثبیت امامت و ولایت نیز اشاره و تصریح می‌کند: با وجود تمام سخت‌گیری‌های بنی‌امیه، امام باقر(ع) به تبیین معارف اهل‌بیت(ع) می‌پرداخت و از تبیین جایگاه امامت و ولایت در اسلام که به معنای زعامت و تصدی امر است، دست برنمی‌داشت. روایاتی داریم که به آن‌ها «دعائم الاسلام» ستون‌های اسلام یا «ارکان الاسلام» پایه‌های اسلام گفته می‌شود. حدود ۳۰ روایت در این زمینه وجود دارد که ۱۶ مورد آن را کلینی در کافی نقل کرده و در منابع دیگر نیز موجود است. این روایات، ولایت را اساس دین معرفی می‌کنند. «بُنِیَ الإسلامُ علی خَمْسَةِ أشْیاءَ: عَلی الصَّلاةِ، و الزَّکاة، و الحَجِّ، و الصّومِ، و الوَلایةِ» اسلام بر پنج چیز بنا شده است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت. از امام باقر(ع) سؤال کردند: «کدام یک افضل است؟» فرمودند: «الْوَلَایَةُ أَفْضَلُ، لِأَنَّهَا مِفْتَاحُهُنَّ» ولایت افضل است، زیرا کلید بقیه واجبات بوده و «و الوالی هُوَ الدَّلیلُ عَلَیْهِنَّ» و ولی، راهنما به سوی آن‌هاست. اگر ولایت نباشد، نماز به در بسته زدن است. انسان پشت در می‌ماند و وارد نمی‌شود، زیرا کلید آن را ندارد. حج نیز به در بسته زدن است، زکات هم همین‌طور. چه زمانی حج، حج می‌شود؟ زمانی که ولایتِ ولی، او که دلیل و راهنمای حج است، وجود داشته باشد. اگر ولی (امام)، امیر الحاج باشد و آن را اداره کند، آن حج می‌تواند دنیا را تکان دهد و موجی ایجاد کند که نظیرش در دنیا نیست و قدرت‌های مادی نمی‌توانند چنین موضوعی ایجاد کنند. یا در حدیث دیگری فرموده است: «لَمْ یُنَادَ کَمَا نُودِیَ یَوْمَ الْغَدِیرِ» هیچ ندایی مانند ندای روز غدیر زده نشد و یا ندای «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ» هر کس من مولای اویم، پس این علی(ع) مولای او است، ندایی بود که در عالم نظیر ندارد.
حرکت‌های جهادی و انقلابی در عرصه علمی شیعه
این استاد حوزه به راهبرد امام باقر(ع) اشاره کرده و یادآور می‌شود: ایشان نه با تکیه بر جایگاه امامت، بلکه با پنهان کردن خود در پسِ نام و عظمت حضرت علی(ع)، به سؤالات مشتاقان علم از اقصی نقاط جهان پاسخ می‌دادند. این اقدام نه تنها نشان‌دهنده تواضع بی‌نظیر این فقیه ژرف‌اندیش بود، بلکه پیامی عمیق‌تر را نیز دربرداشت. آن حضرت با استناد به کلام و سیره امیرالمؤمنین(ع)، به همگان یادآور می‌شد دانش و معرفت او، تنها قطره‌ای از دریای بی‌کران دانش علوی است. گویی حضرت می‌خواست با این روش، مخاطبان را به تفکر وادارد که اگر از مباحثات و مناظرات من به شگفت آمده‌اید، تصور کنید اگر با خود امیرالمؤمنین(ع) روبه‌رو می‌شدید، چه بر شما می‌گذشت؟ نقش بی‌بدیل امام محمدباقر(ع) در این بود که نه تنها ظاهر غدیر، بلکه باطن و جوهره آن را احیا کرد. ایشان با تکرار و تأکید بر هدف غدیر برای گوش‌های شنوا، در هر فرصتی، چه در سخنرانی و چه در مناظره، سعی داشت اذهان غافل‌مانده از حقیقت امیرالمؤمنین(ع) را بیدار کند. امام باقر(ع) با صبر و استقامت و با استفاده از ابزار فرهنگ و آگاهی‌بخشی توانست این نکته کلیدی و سرنوشت‌ساز را پس از سال‌ها سکوت و خفقان، در قالب یک انقلاب نرم فرهنگی به مردم عرضه کند؛ انقلابی که نه با شمشیر، بلکه با کلام نافذ و حکمت الهی، قلب‌ها را تسخیر و راه را برای فهم درست از غدیر هموار کرد.
حجت‌الاسلام محمدی شاهرودی در پایان می‌گوید: امام باقر(ع) در نظر داشت فرهنگ تشیع آن‌طور که باید، شناخته شده نیست و در حاشیه قرار گرفته است. به همین دلیل تصمیم گرفت حرکت فرهنگی بزرگی را آغاز کند. حضرت با تأسیس حوزه علمیه و تربیت شاگردان توانمند، تلاش کرد فقه اهل‌بیت(ع) و دیدگاه‌های شیعه را به‌طور واضح بیان کند و گسترش دهد. امام باقر(ع) در این زمینه، اقدامات اساسی و مهمی انجام داد. پس از ایشان، فرزندش امام صادق(ع) با تأسیس حوزه علمیه بزرگ با حدود ۴هزار شاگرد، این راه را ادامه داد و مرکز علمی مهم و ماندگاری در تاریخ اسلام ایجاد کرد. بنابراین می‌توان گفت امام باقر(ع) بنیان‌گذار حوزه علمیه شیعه و آغازگر حرکت فرهنگی مهم در جهت معرفی و گسترش تشیع بود.
نظر شما