الف-درسها و آموزه‌ها و خدمات فرهنگی بی همتا

امام باقر(ع) شکافنده علوم

از مهمترین القاب امام پنجم(ع) «باقرالعلوم» است. او شکافنده معضلات علمی و گشاینده پیچیدگی‏های دانش بود. احکام دین را از متن قرآن و سنت نبوی استخراج می‏کرد و در راه بسط و گسترش آن می‏کوشید.

1-موقعیت علمی امام باقر(ع)

امام باقر(ع) در زمان حیات خویش شهرت عالم‏گیری پیدا کرد و همواره محضر او از مراجعین فراوان از کلّیه بلاد و سرزمینهای اسلامی پر بود. موقعیت علمی امام(ع) به خصوص به عنوان نماینده «علوم اهل بیت» بسیاری را وا می‏دا شت تا از محضر ایشان بهره ببرند و حلّ اشکالات علمی و فقهی خود را از ایشان بطلبند. در این میان، اهل عراق مفتون شخصیت آن حضرت شده بودند؛ پیروان تمام مذاهب اسلامی به امام مراجعه داشتند ؛ مرجعیت علمی بلا منازع ورقیب محضر حضرت بود همه فرق اسلامی حتی غیر مسلمانان از محضرش علم آموختند ؛ آوازه دانش امام باقر(ع) چنان عالم‏گیر شده بود که اکثر فقها و علمای بلاد اسلامی برای تکمیل علم خود به حضور ایشان می‏آمدند. عبد الله بن عطاء، یکی از دانشمندان عصر امام، می‏گوید: عالمان بزرگی را دیده‏ام که در خدمت امام باقر(ع) مانند کودکی زانوی ادب بر زمین زده و شیفته و مجذوب کلام و شخصیت ایشان شده‏اند.

2-میراث علمی و فرهنگی وتمدنی امام باقر(ع)

با نگاهی کوتاه به منابع فقهی و تفسیری، وروایی به خوبی می‏توان دریافت که بخش زیادی از روایات فقهی و اخلاقی و تفسیری از امام باقر(ع) نقل شده است. وسائل الشیعه و کتابهای چهارگانه شیعه و کتب فقهی همچون جواهر الکلام و مستدرک وعروه الوثقی و آثار فقهی علامه حلی شیخ طوسی وشهیدین و تمام آثار فقهی شیعه و منابع تفسیری مانند البرهان از وتبیان طوسی و مجمع البیان و همه آثار فقهی وروایی از محقق فیض کاشانی، علمه مجلسی حاوی روایات فراوانی از آن حضرت، در تبیین مسائل فقهی و توضیح آیات قرآن و شأن نزول آنها است. افزون بر این، اخبار تاریخی بسیاری درباره حضرت علی(ع) و جنگ صفین از آن حضرت روایت شده است. همچنین سخنان گهرباری از امام باقر(ع) درباره اخلاق و تهذیب نفس نقل شده؛ سخنانی که در نهایت زیبایی و برخاسته از روح عصمت و کمالات درونی امام است. خلاصه موسوعه های فقهی و تاریخی از سخنان گهربار امام باقر (ع) تشکل گرفته وبوجود آمده اند ؛ تربیت شاگردان نیز یکی از میراثهای ماندگار حضرت است ؛ از مکتب علمی امام باقر(ع) شاگردان و عالمان بسیاری بهره گرفتند و بعدها منشأ خدمات فراوانی در جامعه شدند. شاگردان مکتب امام باقر سر آمد فقیهان و محدثان زمان بودند و در میدان رقابت علمی و فرهنگی بر دیگران برتری داشتند. از این جمله‏اند: محمد بن مسلم، ابوبصیر، حمران و هشام‏بن‏سالم.

3-دعا و مناجات امام باقر(ع)

دعا و مناجات از مؤثرترین روش‏ها در تربیت بُعد معنوی انسان است. از طریق دعا و مناجات، انسان با آفریدگار هستی ارتباط برقرار می‏کند و در پرتو آن، جان خود را از چشمه معرفت و محبت سیراب می‏کند و بر مشکلات فایق می‏آید. از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «هرگاه مسئله‏ای پدرم را محزون می‏کرد ایشان زنان و فرزندان را جمع می‏نمودند، آنگاه خود دعا می‏کردند و آنها آمین می‏گفتند.» این حدیث نکته تربیتی مهمی را به ما گوشزد می‏کند و آن این که در تنهایی و هنگام بروز مشکلات و موانع زندگی به خداوند توکل کنیم و از او یاری بخواهیم، که او بهترین یاری دهنده است.

4-انس و عشق به قرآن

امام باقر(ع) در فرمایشات خود، اغلب به آیات قرآن شریف استناد می‏نمود و می‏فرمود: «هر مطلبی گفتم، از من بپرسید که در کجای قرآن است، تا آیه مربوط به آن موضوع را معرفی کنم»

حضرت به قرآن عشق می‏ورزیدند و بر تلاوت و شرح و تفسیر آن، مداومت می‏فرمودند وبه فرزندان وشاگردان خود این انس با قرآن را توصیه وعملا یاد می داد ؛ انس مداومت و مراقبت با قرآن.

ب- درسهای فردی و اجتماعی

1-آراستگی

امام باقر(ع) همیشه آراستگی ظاهری خود را حفظ می‏کرد. محاسن ایشان همیشه تمیز و شانه زده بود. لباس‏هایشان تمیز و خوشبو بود و ایشان همیشه ـ به خصوص در هنگام نماز ـ از عطر استفاده می‏کردند. امام در جواب کسانی که از آراستگی ظاهر ایشان انتقاد می‏کردند می‏فرمود: مقتضای تقوا و فرمانداری جدّم آن بودو که در آن شرایط، آن گونه باشد و مقتضای زمان من نیز این است که ظاهری آراسته و لباس‏هایی تمیز بپوشم تا بتوانم شعائر دین را رواج دهم.

2-سخاوت و بخشش

امام باقر(ع) در آمدش کم، خرجش بسیار و عیال‏وار بود، در عین حال بخشندگی‏اش بین خاص و عام آشکار و بزرگواری و نیکی‏اش معروف و مشهور بود. افراد زیادی به امید بهره‏مندی از جود و کرمش به سویش می‏شتافتند و هیچ یک ناامید بر نمی‏گشتند. هرکس به خانه‏اش وارد می‏شد، از آنجا بیرون نمی‏رفت مگر آن که غذایش می‏داد، لباس نیکویش می‏پوشاند و مبلغی پول به او می‏بخشید.

3-دوستی با مردم

امام باقر(ع) بسیار گشاده‏رو و با مؤمنان و دوستان، خوش برخورد بود. با همه اصحاب مصافحه می‏کرد و دیگران را نیز بدین کار تشویق می‏فرمود. در ضمن سخنانش می‏فرمود: مصافحه کردن کدورت‏های درونی را از بین می‏برد و گناهان دو طرف، با این کار پسندیده می‏ریزد. وی می‏خواست سنّت جدش رسول خدا(ص) را عملاً در میان مردم اِحیا کند و مکارم اخلاقی را به مردم آموزش دهد. یکی از خصال پیامبر(ص) آن بود که هرگاه با مسلمانی دیدار می‏کرد، با او دست می‏داد. و به هنگام مصافحه، دست خویش را جدا نمی‏کرد تا این که شخص مقابل، دست خود را از دست آن حضرت در آورد.

4- بخشش و گذشت

از خطای دیگران در گذشتن، عذرخواهی افراد را پذیرفتن، خطاکار را سرزنش ننمودن، خواسته کسی را ردّ نکردن، به سخن چینی و ذکر معایب دیگران گوش ندادن، اهل جود و کرم بودن و... همه نشانه‏هایی از روح با عظمت و اخلاق کریمه است و همه آنچه یاد شد، در امام باقر(ع) جلوه‏گر بود و درباره آن‏ها احادیث فراوانی وارد شده است.

5-صمیمیت با دوستان

امام باقر(ع) با مردم و دوستان خود بسیار گرم و با محبت برخورد می‏کردند، همیشه سخنان و کلمات نیک بر زبان جاری می‏ساختند و می‏فرمودند: «هرگاه مومنان با یکدیگر دست بدهند و دست دوستی بفشارند، گناهانشان مانند برگهای درختان فرو می‏ریزد»

6-رسیدگی به محرومان

امام باقر(ع) همیشه به یاران خود توصیه می‏فرمود که در برخورد با محرومان و فقرا، بهترین نام‏ها و عناوین را به کار ببرند و به آن‏ها بی احترامی نکنند. امام صادق(ع) در این زمینه می‏فرمود: «پدرم از نظر امکانات مالی نسبت به سایر خویشاوندان در سطح پایین‏تری قرار داشت و مخارج زندگی وی سنگین‏تر از بقیه بود؛ با این حال، بیشتر از همه به محرومان کمک می‏کرد».

7- کار و تلاش

امام باقر(ع) در قله زهد و تقوا و معنویت بودند و مانند دیگر افراد جامعه برای تأمین معاش خانواده خود به کشاورزی می‏پرداختند و به یاران خود نیز توصیه می‏کردند که از کار کردن و عرق ریختن نپرهیزند. ایشان برترین جهاد را کسب روزی پاک و حلال برای خود و خانواده و حفظ تن از شهوات می‏دانستند.

8- تشویق به کسب وکار

امام باقر(ع) یارانش را به کار و کسب تشویق می‏کرد و از شغل آنها می‏پرسید. اگر بیکار بودند، سفارش می‏کرد که به کاری مشغول شوند. و می‏فرمود: «من کسی را که کار و کاسبی را رها کند و به پشت بخوابد و بگوید: خدایا! روزیم ده، دشمن می‏دارم.» به یکی از یارانش که بیکار بود فرمود: «مغازه‏ای بگیر، جلویش را جاروب کن و آب بپاش، بساطی در آن بگستر، چون چنین کنی وظیفه‏ات را انجام داده‏ای.» آن امام بزرگوار تنها سفارش به کار نمی‏کرد، بلکه خود نیز به باغ و مزرعه خویش می‏رفت و حتی در هوای گرم تابستان، عرق‏ریزان کار می‏کرد و می‏فرمود: «دنیا چه یاور خوبی برای طلب آخرت است.»

9- نهی از کسالت و بی‏کاری

امام باقر(ع)، کسالت و بی‏حوصلگی را کلید هر شرّ و بدی می‏دانستند و می‏فرمودند: «کسالت و بی حالی، هم به دین و هم به دنیای انسان زیان می‏رساند. انسان باید همیشه روحیه‏ای شاداب و بشاش داشته باشد.»

ج- درسهای خانوادگی

1-خوشرفتاری با خانواده

خوش‏رفتاری در کانون خانواده آثار تربیتی فراوان و بدرفتاری عواقب سوء بی‏شمار به دنبال دارد. امام باقر(ع) درباره اهمیت خوش رفتاری در کانون خانواده فرموده است: «هر کس احسان و ملاطفتش را نسبت به خانواده‏اش نیکو گرداند، عمرش طولانی می‏گردد.» از این حدیث شریف بر می‏آید که نه تنها احسان، خوش رفتاری و ملاطفت نسبت به خانواده پسندیده و لازم است بلکه برای تأثیر بیشتر و نیز تحکیم پایه‏های گرم خانواده، این احسان و ملاطفت باید به نیکویی و به بهترین وجه انجام پذیرد. همچنین در روایت دیگری آن حضرت، کامل شدن اسلام و ایمان، آمرزش گناهان و رضایت خداوند در روز قیامت را از آثار خوشرفتاری با خانواده دانسته‏اند.

2-نام‏گذاری فرزند از نظر امام باقر(ع)

یکی از آسیبهای فرهنگی جامعه ما رواج نامهای نامناسب بین مردم است که باید دراین زمینه تذکر داد وفرهنگ سازی نمود چراکه انتخاب نام نیکو و پرهیز از نهادن نام‏های ناخوشایند، (گاهی نام حیوانات به فرزندان نهاده می شود) در نام‏گذاری فرزند، مهم است؛ زیرا نام نیکو مایه سرور فرزند و نام ناخوشایند باعث نگرانی و دغدغه خاطر او می‏گردد. امام باقر(ع) در سخنان گهربار خود برخی از نام‏های نیکو را بیان کرده‏اند. آن حضرت در این باره می‏فرمایند: «صادق‏ترین نام‏ها، نام‏هایی است که بندگی خداوند را تداعی کند و بهترین آن‏ها نام‏های پیامبران است.»

3-مهر ورزی به فرزندان

محبّت از ضروری‏ترین نیازهای عاطفی فرزند در دوران کودکی است و بدون توجّه به آن، کودک به رشد عاطفی مناسب نایل نمی‏شود. امام باقر(ع) در فرصت‏های مناسب از طریق در آغوش گرفتن و بیان جملات محبت‏آمیز، محبت خود را به کودک خردسالش امام صادق(ع) نشان می‏دادند و از این طریق به نیاز عاطفی او پاسخ می‏گفتند. محمد بن مسلم از اصحاب بزرگ آن حضرت نقل می‏کند که در خدمت امام باقر(ع) بودم. در این هنگام فرزند [خردسالش] جعفر(ع) وارد شد، در دستش عصایی بود که با آن بازی می‏کرد. امام باقر(ع) او را به گرمی در آغوش گرفت و به سینه خود فشرد و خطاب به او فرمود: «پدر و مادرم به فدایت باد [با این چوب] کار لهو انجام مده و بازی مکن...»

4-تشویق فرزند صالح

ستایش بجا از فرزند و کارهای نیک او باعث احساس موفقیت و توانایی و نیز موجب انگیزه قوی برای تکرار کارهای خوب و رشد بیشتر او می‏گردد؛ به خصوص اگر این تمجید به موقع و در حضور کسانی باشد که آگاهی آنها از رفتار شایسته فرزند برای او مهم باشد. علی بن حکم به نقل از طاهر یکی از اصحاب امام باقر(ع) می‏گوید: در خدمت امام باقر(ع) نشسته بودم که فرزندش جعفر(ع) وارد شد، امام باقر(ع) درباره‏اش فرمود: «او بهترین مخلوقات خداوند است.»

همان طور که می‏بینیم، در این حدیث امام باقر(ع) در نزد صحابی خود فرزندش را که صلاحیت و شایستگی لازم را داشته به بهترین وجه ممکن تعریف و تمجید کرده‏اند.

5-دوری از رفیق بد

سفیان ثوری گوید: امام صادق(ع) را ملاقات کردم و از او خواستم مرا نصیحت کند.... آن حضرت فرمود: ای سفیان! پدرم مرا به سه چیز سفارش و از سه چیز برحذر داشت، از جمله آن توصیه‏ها این بود که فرمود: فرزندم! هر که با رفیق بد همرا شود، سالم نمی‏ماند و هر که در موضع تهمت قرار گیرد، مورد اتهام قرار می‏گیرد و هر که زبان خود را در اختیار نداشته باشد، پشیمان می‏شود.

امام باقر (ع) نه تنها یک عالم برجسته و فقیه بزرگ بود، بلکه یک الگو کامل برای زندگی فردی، اجتماعی و خانوادگی به شمار می‌رفت. آموزه‌های ایشان در زمینه‌های مختلف، از آراستگی ظاهر و سخاوت گرفته تا صمیمیت با دوستان و رسیدگی به محرومان، نشان‌دهنده جامعیت شخصیت و دغدغه‌های والای او برای سعادت و کمال انسان‌ها است. با الگوگیری از این امام همام و عمل به آموزه‌های گران‌بهای ایشان، می‌توانیم گامی مؤثر در راستای ساختن جامعه‌ای سالم، اخلاقی و پیشرفته برداریم.