این جلسه به‌عنوان سومین نشست مقدماتی نکوداشت بیستمین سالگرد رحلت مرحوم آیت‌الله میرزا حسنعلی مروارید، همراه با ارائه گزارشی از مکتوبات فقهی این عالم بزرگ، با حضور آیت‌الله محمدمهدی شب‌زنده‌دار، دبیر شورای‌عالی حوزه‌های علمیه کشور و عضو مجمع مشورتی - فقهی شورای نگهبان، آیت‌الله مهدی مروارید، عضو شورای‌عالی حوزه علمیه خراسان و فرزند مرحوم آیت‌الله مروارید و حجج‌الاسلام و المسلمین حمید درایتی و مرتضی اسکندری استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد، برپا شد.
شخصیتی جامع با بیانی ساده و نافذ
در این نشست آیت‌الله محمدمهدی شب‌زنده‌دار، از شاگردان مرحوم آیت‌الله مروارید به تبیین ابعاد شخصیتی این عالم روحانی پرداخت و خاطراتی از استاد خود، ذکر کرد.
دبیر شورای‌عالی حوزه‌های علمیه کشور با اشاره به روایتی از ائمۀ معصومین (ع) اظهار داشت: در روایت آمده که با ذکر صالحین، برکت نازل می‌شود. آیت‌الله مروارید مظهر تقوا و خداترسی بود؛ به‌گونه‌ای که طهارت روحی ایشان، انسان را به یاد اهل‌بیت (ع) می‌انداخت.
وی به کتاب خاطرات آیت‌الله غرویان اشاره کرد و یادآور شد: در کتاب ایشان آمده که آیت‌الله مروارید از شاگردان خاص آیت‌الله مهدی اصفهانی بود و در فقه، اصول، ادبیات عربی و فارسی مهارت چشمگیری داشت. او با ساده‌ترین بیان، مطالب علمی را تبیین می‌کرد و بافهم عمیق و بصیرت بالا، مطالب پیچیده را روشن می‌ساخت.
آیت‌الله شب‌زنده‌دار، تأکید کرد: اقامۀ نماز جماعت آیت‌الله مروارید در مدرسۀ میرزا جعفر، یکی از جاذبه‌های معنوی ایشان بود. طلاب مشتاقانه در نماز ایشان حاضر می‌شدند و زیارت حرم مطهر رضوی (ع) را فرصتی برای دیدار با این عالم ربانی و کسب فیض، می‌دانستند.
الگویی تربیتی و یادآور خداوند
دبیر شورای‌عالی حوزه‌های علمیه، با اشاره به حدیثی از امام علی (ع) افزود: زمانی از آن حضرت درباره احوال عامه یعنی جامعه سؤال شد، حضرت فرمودند: نقش علما آن است که دل‌های مردم را به خداوند متصل کنند و زهاد را در کنار چهار دستۀ دیگر، از ارکان جامعه معرفی کردند. این نگاه، جایگاه امثال آیت‌الله مروارید را، روشن‌تر می‌سازد.
آیت‌الله شب‌زنده‌دار در پایان با بیان اینکه آیت‌الله مروارید از آن دسته افرادی بودند که دیدارشان بی‌نیاز از سخن، انسان را به یاد خدا می‌انداخت، متذکر شد: همان‌گونه که پیامبر (ص) از قول حضرت عیسی (ع) فرمودند، با کسانی معاشرت کنید که بدون سخن‌گفتن، شما را به یاد خدا بیندازند؛ آیت‌الله مروارید نیز چنین بودند، یعنی دیدارشان انسان را به یاد خدا می‌انداخت. ایشان در طول عمر خود ۷۵ بار به زیارت حضرت رضا (ع) مشرف شد و هر بار قصیده‌ای به محضر ایشان، تقدیم می‌کرد.
روش فقهی مشهور فقها
آیت‌الله مهدی مروارید، عضو شورای‌عالی حوزۀ علمیۀ خراسان و فرزند آیت‌الله مروارید دیگر سخنران این نشست بود که با موضوع «روشی فقاهتی مرحوم مروارید» به بیان دیدگاه‌هایی، پرداخت.
وی با بیان اینکه روش فقهی مرحوم پدر، روش مشهور فقها بود، خاطرنشان کرد: ایشان در این راه بسیار اهل تحقیق بودند. گاه در درس فقه ایشان مباحثی از اصول مطرح و چند روز پیرامون آن بحث می‌شد، به‌طوری‌که فقه به اصول تبدیل می‌شد. ایشان معتقد بود سلیقۀ فقهی باید منطبق بر همان روشی باشد که فقهای متقدم، به آن عمل می‌کردند.
عدم مناقشه در سند روایات
فرزند مرحوم آیت‌الله مروارید، با اشاره به نگاه خاص پدر به سند روایات، خاطرنشان کرد: آیت‌الله مروارید در روش رجالی خود، برخلاف بسیاری، در اسناد روایات کتاب‌های حدیثی به‌ویژه کافی مناقشه نمی‌کردند. همان‌طور که آیت‌الله خویی به نقل از استاد خود مرحوم نائینی آورده‌اند که اگر بخواهیم در اسناد کتاب کافی مناقشه کنیم، کار دشواری خواهد شد، چراکه تحلیل و تحقیق در اسناد روایات بسیار دشوار است و ممکن است سند، مورد خدشه قرار گیرد.
وی، تصریح کرد: مرحوم آیت‌الله مروارید در موارد معدودی به ضعف سند اشاره می‌کردند، اما در مجموع معتقد بودند نباید در اسناد روایات کتب اربعه، مناقشه کرد.
روح معنوی درس‌های فقه
در پایان آیت‌الله مهدی مروارید، به بعد معنوی شخصیت مرحوم مروارید اشاره و عنوان کرد: آیت‌الله مروارید تنها به مباحث علمی و فقهی اکتفا نمی‌کردند، بلکه در خلال درس‌های خود گاهی به موضوعات معنوی و اعتقادی نیز می‌پرداختند. گاهی پیش می‌آمد که پس از پایان درس فقه، فضای جلسه به سمت دعا و تضرع می‌رفت و شاگردان همراه ایشان لحظاتی سرشار از حال معنوی را، تجربه می‌کردند.
مروری بر روش فقهی آیت‌الله مروارید
در این نشست حجت‌الاسلام حمید درایتی، استاد خارج فقه و اصول حوزۀ علمیۀ مشهد نیز، پیرامون «دیدگاه‌های اصولی آیت‌الله مروارید دربارۀ تعارض اخبار»، بیاناتی ایراد کرد.
وی با اشاره به حضور خود در جلسات درس آیت‌الله مروارید، اظهار داشت: بنده از دروس قرآنی و مباحث معارفی ایشان استفاده کردم، اما دروس فقه و اصول ایشان را مستقیماً شرکت نکردم، بااین‌حال، روش فقهی آیت‌الله مروارید مبتنی بر مراجعۀ گسترده به روایات، بود
وی افزود: این عالم عالی‌قدر، باورداشتند که بسیاری از نکات موردنیاز در استنباط احکام، در خود متون دینی نهفته است. این تطور فراوان و ممارست زیاد، شم فقاهتی خاصی در استنباط‌های فقهی به ایشان داده بود. ایشان در مباحث کلامی خود نیز با کثرت ممارست به روایات نکات ویژه‌ای از روایات استخراج می‌کردند.
تبیین دیدگاه آیت‌الله مروارید درباره تعارض روایات
درایتی با بیان اینکه تعارض روایات یکی از مباحث بنیادین در فقه است، افزود: آیت‌الله مروارید نظریه‌ای دربارۀ تعارض روایات دارند که در مباحث فقهی بسیار راهگشاست.
بحث کلامی این است که چگونه اهل‌بیت (ع) که علم بی‌خطا دارند و به منبع وحی متصل هستند، روایات متعارضی از آنها نقل شده است، به‌طوری‌که کمتر بابی از ابواب فقهی وجود دارد که با هم تعارض نداشته باشد. پاسخ‌های متعددی به این شبهه داده شده که هیچ یک، جامع نیست.
وی ادامه داد: به گفتۀ آیت‌الله مروارید، تعارض‌های ظاهری میان روایات، برخاسته از «موسعات» است نه «مضیقات»، و البته این مسئله تا آنجاست که آن احکام فقهی به اصل دین، آسیب نمی‌زند.
نگاه ویژه به مسئلۀ تفویض در تشریع
درایتی با بیان اینکه آیت‌الله مروارید نگاه ویژه‌ای به تفویض داشتند، تصریح کرد: ایشان در مسئلۀ تفویض معتقد بودند که بخشی از ولایت تشریعی به ائمۀ اطهار (ع) واگذار شده است. بر اساس این دیدگاه، سه نوع حکم در ولایت تشریعی وجود دارد؛ یک احکام دائمی که پیامبر (ص) امکان تشریع آنها را دارد و آن حکم انسانی تشریع نشده است که آنجا پیامبر (ص) می‌تواند حکم دائمی تشریع کند که گاهی از آن در برابر فریضه، تعبیر به سنت شده است.
وی با اشاره به احکام موقتی، ادامه داد: دومین نوع حکم، احکام موقتی است که به دلیل شرایط خاص صادر می‌شود؛ یعنی ظروف و شرایطی اقتضا می‌کند حکمی تشریع شود. در نهایت، احکام موسع که امام می‌تواند بنا به مصلحت، آن را به‌گونه‌ای بیان کند که فهم مخاطب متفاوت باشد.
تعارض‌ها و تعریض در کلام
این استاد حوزه علمیه با اشاره به‌حکم نوع سوم، تأکید کرد: این ولایت سوم که بیشتر محل بحث است این است که خدا تبلیغ دین را به امام تفویض کرده و امام مختار است که حکم الله را به‌گونه‌ای بیان کند که مخاطب بنا به مصلحت برداشتی داشته باشد. یعنی امام (ع) امری را به‌گونه‌ای بیان می‌کند که مخاطب از آن استحسان خاصی مثلاً وجوب می‌کند، درحالی‌که واجب نیست و وقتی فرد دیگری از وجوب آن حکم می‌پرسد، امام (ع) به عدم وجوب، حکم می‌دهد.
حجت‌الاسلام درایتی، خاطرنشان کرد: اگر امام (ع) بنا به تفویض در یک موضوع، حکمی را به‌گونه‌ای بیان کند که مخاطب از آن برداشت وجوب یا حرمت داشته باشد، درحالی‌که مخاطب دیگر برداشت متفاوتی دارد، این تعارض نیست، بلکه امام (ع)، بنابر شرایط و مصلحت، تعریض در کلام دارد.
درایتی در پایان، تأکید کرد: آیت‌الله مروارید هیچ‌گاه مدعی نبودند که همۀ تعارض‌ها از موسعات نشئت می‌گیرد. نظریۀ ایشان ظرفیت بالایی برای پژوهش دارد و می‌تواند در مسیر فقاهت، تأثیر مهمی داشته باشد.
خراسان، خاستگاه فقاهت و پرورش علما
حجت‌الاسلام اسکندری، استاد درس خارج فقه و اصول حوزۀ علمیۀ مشهد نیز، سخنران بعدی این نشست بود که به موضوع «دیدگاه اصولی آیت‌الله مروارید دربارۀ حجیت امارات»، پرداخت.
اسکندری با اشاره به سابقۀ درخشان علمی خراسان، تأکید کرد: این منطقه همواره مهد علم و پرورش بزرگان بوده است. حوزۀ علمیۀ خراسان از دیرباز جامعیتی کم‌نظیر داشته و دروس متعددی از ادبیات و فقه گرفته تا اصول، کلام و وعظ در آن تدریس می‌شده است.
وی به علما و شخصیت‌هایی چون آیت‌الله بجنوردی، آقابزرگ اشرفی و آیت‌الله میلانی اشاره کرد که یا از خراسان برخاسته‌اند یا به آن مهاجرت کرده و به حوزه، رونق بخشیده‌اند.
اسکندری با اشاره به نقش‌برجستهٔ آیت‌الله مهدی اصفهانی در انتقال اندیشه‌های علمی به حوزۀ خراسان، تصریح کرد: آیت‌الله اصفهانی که از حوزۀ نجف به مشهد آمد، برای نخستین‌بار مباحث محقق نائینی را وارد فضای علمی حوزۀ خراسان کرد.
یکی از کسانی که مجذوب شخصیت و اندیشه‌های ایشان شد، آیت‌الله مروارید بود که تحت تربیت فکری، اصولی، فقهی و عملی ایشان، پرورش یافت.
درخشش علمی آیت‌الله مروارید در درس آیت‌الله بروجردی
حجت‌الاسلام اسکندری در پایان خاطرنشان کرد: مرحوم آیت‌الله مروارید پس از تکمیل مراحل علمی در مشهد، برای بهره‌گیری از فضای علمی حوزۀ قم به آنجا رفت و در درس آیت‌الله بروجردی حاضر شد.
طرح یک اشکال علمی از سوی ایشان در درس آیت‌الله بروجردی باعث شد که موردتوجه استاد قرار بگیرد و این مسئله نشان‌دهندۀ جایگاه علمی ممتاز وی، در آن دوران است.
گفتنی است، ارائه گزارشی از کارهای تیم پژوهشی «به‌سوی اجتهاد» پیرامون آثار فقهی مرحوم آیت‌الله مروارید، پایان‌بخش مراسم بود.
نظر شما