در قرآن کریم آمده است: «قُل لَّا أَسْـأکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا ٱلْمَوَدَّةَ فِی ٱلْقُرْبَی»(سوره شوری، آیه ۲۳)؛ بدین معنا که بگو من در برابر این رسالت، جز محبت به خویشاوندانم هیچ پاداشی نمی‌خواهم. این آیه شریفه بر اهمیت محبت و پیوند قلبی با خاندان پیامبر(ص) تأکید دارد. در همین راستا، زدودن غبار از چهره تابناک امامان معصوم، از جمله امام حسن مجتبی (ع)، از شبهات مخالفین مانند وهابیون در عصر حاضر، وظیفه‌ای بس مهم است که ما را به درک صحیح‌تر جایگاه ایشان رهنمون می‌سازد.
امام حسن مجتبی علیه‌السلام، فرزند بزرگوار امام علی علیه‌السلام و حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علی‌ها، در نیمه ماه مبارک رمضان سال سوم هجری در مدینه منوره دیده به جهان گشودند. پیامبر اکرم(ص) به دستور خداوند نام «حَسَن» را برای او برگزید و در گوشش اذان و اقامه گفت. القابی همچون «سِبط اکبر»، «زکی»، «سید شباب اهل‌الجنه» و «کریم اهل‌بیت» به‌ایشان اطلاق شد که هریک بیانگر جایگاه والا و فضایل برجسته آن حضرت بود. سیمای نورانی، چهره گندمگون و چشمانی درشت، در کنار شباهت بی‌بدیلشان به پیامبر اکرم، از ویژگی‌های ظاهری‌ایشان به شمار می‌رفت. در فضائل امام حسن علیه‌السلام آمده است که حلم و بردباری او زبانزد خاص و عام بود، بخشندگی‌اش نیازمندان را بی‌نیاز می‌کرد و در عبادت و زُهد، الگویی کامل برای مسلمانان بود. زندگی‌ایشان، آیینه تمام‌نمای اخلاق حسنه، کمال انسانی و وفاداری به مسیر حقّ بود.
پس از شهادت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در سال ۴۰ هجری، مردم کوفه با امام حسن مجتبی علیه‌السلام به عنوان دومین امام و خلیفه مسلمانان بیعت کردند. ایشان خلافت را با نیت ادامه راه عَدالت و حق‌طلبی پدر آغاز نمود، اما شرایط سیاسی آن زمان بسیار پیچیده بود. از یک سو معاویه در شام قدرت یافته بود و با تبلیغات و تطمیع فرماندهان، انسجام سپاه عراق را متزلزل می‌کرد و از سوی دیگر، بخشی از سپاه امام دچار دنیاطلبی و نافرمانی شده بود. امام حسن علیه‌السلام با درک خطر جنگ داخلی و خونریزی، صلحی مشروط با معاویه امضا کرد تا جان مسلمانان حفظ شود و چهره واقعی حکومت اموی رسوا گردد. این اقدام، گرچه ظاهراً کناره‌گیری بود، اما نشان‌دهنده تدبیر و مسئولیت‌پذیری آن امام همام بود.
سیره امام حسن علیه‌السلام معمولاً در چند بُعد بررسی می‌شود: ۱. سیره عبادی: ایشان در عبادت و بندگی خدا زبانزد بود؛ نمازهای طولانی، قرائت قرآن با خشوع و حضور مستمر در حج با پای پیاده از جلوه‌های آن است. ۲. سیره اخلاقی: حلم، بردباری، کرامت و گذشت ایشان مثال‌زدنی بود و حتی با دشمنان با بزرگواری رفتار می‌کرد. ۳. سیره اجتماعی: رسیدگی به نیازمندان، تقسیم دارایی و کمک به فقرا از صفات برجسته او بود. ۴. سیره سیاسی: تصمیم صلح با معاویه نمونه‌ای از تدبیر و آینده‌نگری سیاسی است که برای حفظ کیان امت اسلامی و جلوگیری از خونریزی اتخاذ شد. ۵. سیره علمی و فرهنگی: آموزش معارف دین، تفسیر قرآن و پاسخگویی به سؤالات مردم از وظایف مهم ایشان بود.
پس از صلح امام حسن علیه‌السلام با معاویه، ایشان حدود ده سال در مدینه اقامت گزیدند و تحت فشارهای سیاسی و تهدیدهای دستگاه اموی قرار داشتند. معاویه که یزید را به عنوان ولیعهد خود منصوب کرده بود، امام حسن را بزرگ‌ترین مانع سیاسی در مسیر تثبیت سلطنت امویان می‌دید. او با فریب «جَعده بنت اشعث» همسر امام حسن، او را با وعده مال و ازدواج با یزید به مسموم کردن امام واداشت. پس از نوشیدن زهر، امام چند روزی در بستر بیماری به سر برد و سرانجام در ۲۸ صفر سال ۵۰ هجری قمری به شهادت رسید. پیکر مطهر ایشان در قبرستان بقیع دفن شد، اما دشمنان اجازه ندادند در کنار پیامبر(ص) دفن شود و حتی در تشییع جنازه او نیز با تیراندازی مانع شدند که این مسئله مظلومیت ایشان را دوچندان کرد.
چندهمسری در اسلام و ازدواج‌های امام حسن علیه‌السلام
چندهمسری در اسلام موضوعی است که در چارچوب قوانین خاص و با شرایط ویژه مطرح شده است. قرآن کریم در سوره نساء آیه ۳، به مردان اجازه داده تا حداکثر چهار زن داشته باشند، مشروط بر اینکه عَدالت کامل بین آنان را رعایت کنند. در غیر این صورت باید فقط یک همسر اختیار کنند. اهداف چندهمسری در آن دوران، به‌ویژه در شرایط جامعه اسلامی آن زمان، شامل حمایت از زنان بیوه و یتیمان، و نیز ایجاد اتحادهای قبیله‌ای و تحکیم پیوندهای اجتماعی بود.
امام حسن علیه‌السلام چند همسر داشتند که ازدواج‌های ایشان بیشتر اهداف سیاسی و اجتماعی داشت تا شخصی. همسران آن حضرت عبارتند از: جَعده بنت اشعث (که امام را مسموم کرد)، خَولَه بنت منظور فَزاری (مادر حسن مثنی)، ام‌اسحاق بنت طلحه بن عبیدالله تیمی (که پس از شهادت امام حسن به عقد امام حسین درآمد)، هند بنت سهیل (از خاندان بزرگ قریش)، ام بشیر دختر عقبه بن عمرو مادر زید و نفیله یا رَملَه (مادر قاسم، عبدالله و عمر). البته در برخی روایات، تعداد همسران امام حسن علیه‌السلام را ۵۰ تا ۷۰ نفر، و در برخی دیگر حتی ۲۵۰ تا ۳۰۰ نفر ذکر کرده‌اند؛ اما در اغلب منابع اهل‌سنت و شیعه، تنها ۱۷ نفر به عنوان همسران آن حضرت معرفی شده‌اند. با این حال، مشهورترین همسران امام، همان شش نفری هستند که در بالا به آن‌ها اشاره شد.
بررسی شبهه «مِطلاق» بودن امام حسن علیه‌السلام
لقب «مِطلاق» به معنای «بسیار طلاق‌دهنده» است که در برخی منابع تاریخی، به‌ویژه در آثار برخی نویسندگان اهل‌سنت و مخالفان اهل‌بیت، برای تخریب شخصیت امام حسن مجتبی علیه‌السلام به کار رفته است. در برخی از روایات، چه در منابع امامیه و چه در منابع اهل‌سنت، به کثرت طلاق در زندگی آن حضرت اشاره شده و بر همین اساس، امروزه وهابیان این اتهام را تکرار کرده و می‌گویند ایشان فردی «مِطلاق» بوده است. مِطلاق بودن امام حسن علیه‌السلام یکی از شبهات تاریخی است که همواره پیرامون شخصیت این امام عزیز مطرح بوده است؛ در صورتی که با کنکاش منابع تاریخی، این مسأله آشکار می‌شود که عباسیان برای مقابله با قیام‌های سادات حسنی، این روایات را جعل کرده‌اند.
عالمان امامیه در مواجهه با این روایات سه رویکرد داشته‌اند: بسیاری آن‌ها را ساختگی دانسته‌اند؛ صاحب حدائق در مورد این روایات ابراز توقف کرده و حکم قاطعی صادر نکرده است؛ گروهی دیگر، مانند علامه مجلسی، درصدد توضیح و تفسیر این روایات برآمده‌اند.
شواهد و قرائن متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد مقصود از «مِطلاق» در روایات شیعه، هرگز «زن‌بارگی، شهوت‌پرستی یا تنوع‌طلبی جنسی» نبوده است؛ زیرا این برداشت با اصل عصمت امام و شمار اندک فرزندان ایشان ناسازگار است. افزون بر این، همان‌گونه که گفته شد، ازدواج‌های امام حسن علیه‌السلام اغلب با اهداف سیاسی، اجتماعی و حمایتی انجام می‌شد، نه انگیزه‌های شخصی یا منفی. از این رو، به نظر می‌رسد این لقب، بیش از آنکه بازتاب یک واقعیت تاریخی باشد، ساخته و پرداخته دستگاه تبلیغات بنی‌امیه در زمان قدیم و وهابیان عصر جدید است که برای تخریب وجه شیعیان به کار می‌رود. باید به نکته توجه داشت که امام حسن مجتبی علیه‌السلام با سیره‌ای متعالی در عبادت، اخلاق، سیاست و اجتماع، الگویی کامل از انسانیت و دیانت به بشریت ارائه دادند. بررسی دقیق و منصفانه تاریخ زندگی ایشان، ما را به درک عمیق‌تری از آموزه‌های اسلام و اهل‌بیت علیهم‌السلام رهنمون می‌سازد.
تعداد فرزندان امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) در منابع تاریخی و روایی متفاوت گزارش شده است. برخی منابع تعداد آن‌ها را شش نفر ذکر کرده‌اند، در حالی که برخی دیگر تا هشت نفر نیز گزارش کرده‌اند. حسن مثنی، زید، عمر، قاسم، ابوبکر، عبدالرحمن، طلحة و عبدالله (عبیدالله)، فرزندان او هستند. نسل امام حسن از طریق دو پسر ایشان، حسن مثنی و زید، ادامه یافته است. نسل سادات حسنی بیشتر به شاخه حسن مثنی نسبت داده می‌شوند که نقش مهمی در حفظ و گسترش مکتب اهل‌بیت و تشیع به ویژه در ایران و سایر کشورها داشته‌اند.
کتاب ها و مقاله های زیر جهت بررسی بیشتر تهمت مِطلاق به امام حسن مجتبی توصیه می شود: «همسران و فرزندان امام حسن مجتبی» نوشته حسین مرادی نسب؛ «همسران امام حسن (ع) و تهمت های ناروا» نوشته نعمت الله کاظمی فرامرزی؛ «زوجات الامام الحسن (ع) اکاذیب و حقایق»، نوشته سیدجعفر مرتضی عاملی؛ و همچنین مقالات: «امام حسن مجتبی (علیه السلام) و افسانه طلاق»، محمدجواد طبسی، فصلنامه فرهنگ کوثر، شماره 53؛ «پژوهشی پیرامون تعداد همسران و فرزندان امام حسن»، حسین ایمانی، همان، شماره 55، سال 1381؛ «آسیب شناسی تشکیل خانواده حدیثی در مطالعات تاریخی با تاکید بر اخبار مطلاق بودن امام حسن (ع)»، تاریخ اسلام، شماره 87، سال 1400.
نظر شما