در ادامه معرفی عناوین مربوط به برخی از افراد و خدمت آنان در حرم مطهر رضوی، در این گزارش به‌سراغ کبری صدریان، کارشناس فهرست‌نویسی و طبقه‌بندی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رفتیم و وی مطالبی را درباره پیشینه و تاریخچه خدمت امامان جماعت و پیشنمازان بارگاه منور امام هشتم(ع) به روایت اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس بیان کرد. او کارشناس ارشد رشته تاریخ بوده و ۱۸ سال سابقه همکاری با این مرکز را دارد.

سندی برای «پیشنمازان» حرم مطهر رضوی با قدمتی بیش از چهار سده

حرم مطهر امام رضا(ع) علاوه بر مکان مقدس زیارتی، مرکزی مهم برای برگزاری مراسم و آیین‌های مذهبی است که مهم‌ترین این آیین‌ها برپایی نماز جماعت در حرم مطهر به‌شمار می‌رود. برگزاری نماز جماعت در حرم مطهر امام هشتم(ع) و مساجد اطراف آن سابقه دیرینه‌ای دارد. اسناد مکتوب از دوره صفویه گویای این امر است که نماز جماعت حرم مطهر، توسط امام جماعت که در اسناد از این افراد به عنوان «پیشنماز» یاد می‌شود، اقامه می‌شده است.قدیمی‌ترین سند که اشاره به وجود پیشنماز در حرم مطهر رضوی دارد، مربوط به ۴۳۳ سال پیش بوده و به سال ۱۰۱۳قمری بازمی‌گردد که در آن به پرداخت به «امیر معزالدین محمد موسوی» بابت پیشنمازی، از محل نذورات ضریح مقدس امام رضا(ع) اشاره دارد با مبلغ یک تومان و ۵ هزار دینار که توسط خواجه قاسم علی خازن، پرداخت شده است. (سند شماره31759/1)

روایت اسناد از قدمت خدمت امامان جماعت

نکته قابل توجه اینکه برخی از این پیشنمازان جزو مدرسان آستان قدس هم بوده‌اند. بسیاری از پیشنمازان، این شغل را به صورت موروثی در اختیار داشتند. از جمله این افراد می‌توان به «امیر محمد جعفر رضوی» اشاره کرد که از سادات رضوی بوده و توسط شاه عباس اول صفوی و پس از تصرف مشهد در سال ۱۰۰۷هجری قمری به عنوان مدرس رسمی آستان قدس رضوی منصوب شد. (منجم یزدی ،۱۳۶۶،۱۷)این فرد از لحاظ پرهیزکاری مورد توجه همگان قرار داشته و از پایه‌های علمی اجتهاد برخوردار بوده است. (مدرس رضوی ،۱۳۵۵) پس از او، فرزندش محمد زمان، از طرفداران سرسخت برگزاری نماز جماعت بوده و رساله‌ای هم به نام صحیفه‌الارشاد در باب نماز جمعه نوشته است. به گفته بحرانی، محمدزمان که نامش در اسناد آستان قدس به عنوان پیشنماز آمده، مؤدی برگزاری نماز جماعت در مشهد مقدس بوده است.
بیشتر اسناد آستان قدس درباره پیشنمازان به اسناد پرداخت مواجب و مستمری، وظیفه، مقرری، پرداخت بهای خلعت به این افراد به مناسبت‌های مختلف مذهبی ازجمله عید غدیر، عید اضحی (عید قربان)، عید نوروز و... همچنین تدفین رایگان پیشنمازان در اماکن متبرکه، مهر تأیید این افراد در استشهادنامه‌ها، قراردادها و اجاره‌نامه‌های موقوفات آستان قدس رضوی و... مرتبط است.
از پیشنمازان برجسته که نامشان در اسناد تشکیلات اداری آستان قدس در دوره صفوی آمده می‌توان به افرادی همچون امیر معزالدین محمد موسوی، امیرمحمد جعفر رضوی مدرس، مولانا محمد مهدی، میرزا غیاث‌الدین محمد رضوی، میرزا رفیع‌الدین محمد عسگری رضوی، میرزا نظام‌الدین علی، میر محمد زمان رضوی مدرس و... اشاره کرد.
با ساخت مسجد جامع گوهرشاد در کنار مرقد مطهر، نمازهای یومیه همچنین نماز جمعه در آن مکان برگزار می‌شده و به همین دلیل به مسجد جمعه نیز شهرت پیدا کرده است.پیشنمازان مسجد جامع گوهرشاد در دوره افشاریه مرتبه و جایگاه معینی داشتند و برخی از مدرسان این مسجد، وظیفه پیشنماز را درهنگام مرخصی عهده‌دار بوده‌اند.در دوره قاجاریه با گسترش تشکیلات اداری آستان قدس و افزایش اماکن متبرکه و حضور عظیم زائرانی که برای اقامه نماز جماعت به حرم مطهر امام رضا(ع) مشرف می‌شدند، تعداد پیشنمازان نیز افزایش یافت. در همین زمینه می‌توان به یکی از پیشنمازان مسجد پیرزن در اواخر دوره قاجاریه به نام «شیخ رمضان علی قوچانی» اشاره کرد. (سند شماره۳/۶۳۱۱۷) از دیگر مساجدی که در آن نماز جماعت برپا می‌شد، مسجد بالا سر مبارک است. این مکان نخستین مسجد و فضای عبادی است که پس از شهادت حضرت رضا(ع) در سمت غربی بقعه رضوی ساخته شده است. این بنا بین روضه منوره و رواق دارالسیاده قرار دارد. با توجه به اسناد آستان قدس در سال ۱۳۱۱شمسی، شخصی به نام «عبدالرحیم» پیشنماز مسجد بالاسر بوده است.(سند شماره۹۶۶۶۵)همچنین مرحوم آیت‌الله حاج شیخ غلامحسین تبریزی از سال ۱۳۲۸ تا اوایل ۱۳۵۹ نماز جمعه را در مسجد جامع گوهرشاد اقامه می‌کرد.
خدمتگزاران حرم مطهر حضرت رضا(ع) همه دست در دست هم می‌دهند تا نمازهای جماعت که یکی از کهن‌ترین آیین‌های مذهبی در این مکان مقدس است، به بهترین شکل در این مکان مقدس برگزار شود و خاطره اقامه یک نماز جماعت روحانی، ملکوتی و باشکوه را برای زائران و مجاوران حریم قدسی رضوی رقم بزنند. در حال حاضر مکان‌های برگزاری نماز با توجه به فصول سال، شمار زائران و مناسبت‌های خاص مذهبی و ملی متغیر است. به این ترتیب که در ایام معمول در ۱۶ مکان و در ایام ویژه و خاص در ۲۳مکان از اماکن متبرکه حرم مطهر ازجمله مسجد گوهرشاد، مسجد بالاسر، صحن‌های پیامبر اعظم(ص)، جمهوری اسلامی، آزادی، غدیر، کوثر، امام حسن مجتبی(ع)، رواق‌های امام خمینی(ره)، دارالهدایه، دارالولایه، حضرت معصومه(س)، نجمه خاتون(س)، دارالحجه(عج)، دارالرحمه، دارالمرحمه و... نماز جماعت در سه نوبت صبح، ظهر و مغرب و با توجه به شرایط زمانی و میزان حضور زائران و... و در ایام عید سعید فطر نیز یکی از پرشکوه‌ترین نمازهای جماعت در صحن‌ها، رواق‌ها و اماکن متبرکه مختلف حرم مطهر رضوی برپا می‌شود. گفتنی است، انتخاب و معرفی امامان جماعت بر عهده معاونت تبلیغات اسلامی حرم مطهر رضوی است.