موعظه‌ها و وصایای اهل بیت(ع) برای یاران و اصحاب خویش به آنان اختصاص ندارد، بلکه منشور اخلاقی جاویدان و جهانی است؛ به همین دلیل باید همه مسلمانان کوشش کنند این مواعظ را بشناسند، بفهمند و به آن آراسته شوند.

هشام بن حکم از اصحاب امام جعفر صادق(ع) و امام موسی بن جعفر(ع) بوده است. امام کاظم(ع) برای هشام بن حکم مواعظ و نصایح زیادی داشته‌اند. در بخشی از یک موعظه و وصیت طولانی، درباره ارزش «محاسبه» به وی فرموده‌اند: یا هشام! لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم، فان عمل حسنا استزاد منه، و ان عمل سیئا استغفرالله منه و تاب الیه (الکافی، ج ۱، ص ۷۱ / بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۱۱) ای هشام! از ما نیست کسی که نفسش را هر روز محاسبه نکند، پس اگر در آن روز کار نیک و زیبایی انجام داده به آن بیفزاید و طلب افزایش آن را کند و درصدد زیاد شدن آن برآید و اگر کار نکوهیده، زشت و بدی انجام داده است از آن گناه از پیشگاه خدا طلب بخشایش و آمرزش کند و به سوی خدا بازگردد. امام هفتم(ع) در حدیث شریف، برنامه و راه رشد و تکامل را نشان داده‌اند. «محاسبه» شمارش کارها و دقت، بررسی و ارزیابی همه آن‌هاست. باید واجبات، مستحبات، فضائل و مکارم اخلاقی را شناخت؛ چون همه در واژه «حسن» جای می‌گیرند و همچنین باید از محرمات، مکروهات و رذائل اخلاقی آگاهی یافت، چون مصداق «سیئه» هستند. باید در محاسبه و شمارش کارهای هر روز خویش به این‌ها توجه داشت. پس نخستین گام در محاسبه عملکرد روزانه، شناخت خوبی‌ها و بدی هاست، چون این شناخت، انسان را در محاسبه شخصی رفتار و گفتار خویش توانا می‌کند. گام پس از محاسبه نیز تصمیم و اراده بر تغییر و تحول مثبت در کارهاست.

اهمیت و ضرورت محاسبه

امام کاظم(ع) در این حدیث بر ضرورت محاسبه پافشاری کرده و به مسلمانان و مؤمنان چنین هشدار داده‌اند: لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم؛ از ما نیست کسی که در هر روز، نفسش را محاسبه نکند. آری، محاسبه روزانه لازم است و هر کس محاسبه روزانه نکند از مسلمانان کامل و پیروان عالی اهل‌بیت(ع) نیست. جمله «لیس منا» به معنای «از ما نیست» در این حدیث یعنی مسلمان و مؤمن کامل و شیعه عالی نیست. بنابراین محاسبه دقیق اعمال روزانه دستور امام کاظم(ع) است. باید به این عبارت تکان‌دهنده و لحن شدید و هشدار بزرگ امام درباره خطر و اثر ترک محاسبه دقت کرد. این جمله نشان‌دهنده اهمیت بالا و ضرورت محاسبه روزانه است. تصریح بر خروج تارک محاسبه از اسلام، تشیع و اصحاب اهل‌بیت(ع) یادآور نقش برجسته محاسبه در پاکی انسان‌ها از زشتی‌ها و آراستگی به سبک زندگی اسلامی است.

پس از محاسبه روزانه

«محاسبه روزانه» با معرفت آغاز می‌شود و با «استزاده» و «استغفار» ادامه می‌یابد. در محاسبه روزانه هر انسان، زشتی‌ها و زیبایی‌های وی در کارنامه گفتار و رفتار روزانه‌اش آشکار و گناهان و خدمات انسان یکی یکی شمرده می‌شود. امام کاظم(ع) در بخش دوم این حدیث وظیفه انسان محاسبه‌گر پس از محاسبه را آموزش داده‌اند. انسان با اندیشیدن در کارنامه روزانه خویش و حسابرسی شخصی، به حسنات و سیئات آن روز خویش پی می‌برد. پس از آن برای حسنات «استزاده» و برای سیئات «استغفار و توبه» لازم است. باید در محاسبه روزانه ببیند چه کار خوبی انجام داده و تلاش کند آن کار خوب را تکرار کند تا زیاد و فراوان شود و روز به روز افزایش یابد، همچنین دقت کند چه کار بدی در کارنامه روزانه‌اش اتفاق افتاده و استغفار کند، به خدا بازگردد و توبه کند تا از آن گناه پاک شود.