انسان از بدو تولد تا زمان مرگ همواره با مصیبت‌ها، دردها، محدودیت‌ها، مشکلات، کمی‌ها و کاستی‌های فراوانی دست‌وپنجه نرم می‌کند و برای رسیدن به اهداف، آرمان‌ها و آرزوهایش با چالش‌های بسیاری روبه‌رو می‌شود، تا جایی که درنهایت بسیاری از خواسته‌هایش برآورده نمی‌شود و ناکام می‌ماند. این خصلت دنیا و زندگی آن است که با راحتی بیگانه است و آدمی را به‌شدت تحت‌فشار قرار می‌دهد. علامه طباطبایی در المیزان برای تفسیر آیه شریفه‌ «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی‏ کَبَدٍ» می‌فرماید: «انسان از آغاز زندگی حتی از آن لحظه‏ای که نطفه او در قرارگاه رحم واقع می‏شود، مراحل زیادی از مشکلات و درد و رنج‌ها را طی می‏کند تا متولد شود و بعد از تولد در دوران طفولیت و سپس جوانی و از همه مشکل‌تر دوران پیری، مواجه با انواع مشقت‌ها و رنج‌هاست و این است طبیعت زندگی دنیا و انتظار غیر آن داشتن اشتباه است و این معنای آیه است که انسان را در سختی و دشواری آفریدیم». پس فرزند آدم همواره متحمل سختی و ناراحتی می‌شود تا از دنیا بیرون برود و در این میان به تعبیر امیرالمؤمنین(ع) «هرکه بر مرکب شکیبایی نشیند، به خط پایان پیروزی رسد» و می‌تواند درنهایت آرامش و آسایش بیشتری در زندگی داشته باشد.

تعریف صبر
صبر درواقع بازداشتن نفس از اظهار بی‌قراری و بی‌تابی در فراز و فرودهای زندگی است، به‌گونه‌ای که آدمی از دایره منطق خارج نشود و همواره رضای خداوند مهربان را در نظر داشته و شاکر او و نعمت‌ها و حکمت‌هایش باشد. صبر در لغت به معنای حبس و بازداشتن است. هرگاه کسی خویشتن را از فعلی اختیاری بازدارد، صبر کرده است. این مقاومت در صورتی از لحاظ اخلاقی فضیلت خواهد بود که هدف شخص صابر، کمال اخلاقی و تقرب به خداوند باشد و صبر در برابر چیزی صورت گیرد که با کمال اخلاقی و تقرب خداوند در تعارض و تقابل باشد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «کسی که صبر را با رضا و دعا جمع کرده باشد، خیر دنیا و آخرت را نصیب خود کرده است». البته مبانی نظری و توصیه‌های اخلاقی در این زمینه فراوان است که کمابیش همگان از آن آگاه هستند و یا حداقل شنیده‌اند. نکته مهم کسب توانایی برای رسیدن به مقام صبر است که به‌راحتی محقق نمی‌شود.

اقسام صبر
در کلام پیامبر اسلام(ص) انواع صبر شامل این موارد است: «شکیبایی در مصیبت و شکیبایی بر طاعت و شکیبایی از گناه». صبر در مصیبت و صبر بر طاعت، شکیبایی در برابر امور ناخوشایند است و صبر بر گناه صبر بر امور خوشایند که میل و هوای انسان به آن گرایش دارد. همچنین از زبان حضرت علی(ع) اقسام صبر عبارت‌اند از: «شکیبایی دو گونه است: شکیبایی بر آنچه خوش نمی‏داری و شکیبایی از آنچه دوست می‏داری». صبر درواقع مقاومت نفس در برابر هوا و پایداری انگیزه دینی در برابر انگیزه‏های مخالف است. بعضی افعال به انسان کمک می‏کنند به کمال اخلاقی و قرب خداوند نائل شود و برخی مانع و مزاحم کمال او هستند. پس باید از افعالی که مزاحم کمال ما هستند خودداری و در برابر انگیزه‏های این‌گونه افعال مقاومت کنیم. انگیزه‏هایی که انسان را به کارهای معارض با کمال دعوت می‏کنند سه نوع‌اند: برخی از آن‌ها انسان را به شکایت از قضای الهی و اظهار ناخرسندی از آن و برخی دیگر به انجام افعالی خلاف کمال او دعوت می‏کنند و درنهایت امیال و هواهای نفسانی است که انسان را به درک لذات ممنوع وادار می‏کند.

صبر بر معصیت؛ برترین صبرها
ثواب و فضیلت صبر بر معصیت به مراتب افزون‏تر از ثواب و فضیلت صبر بر طاعت است و ثواب و فضیلت صبر بر طاعت به مراتب بالاتر از ثواب و فضیلت صبر بر مصیبت. پیامبر(ص) مراتب صبرهای سه‌گانه را بدین صورت بیان فرموده‏اند: «کسی که در مصیبت صبر کند و با صبر نیکویش شدت آن را از سر بگذراند، خداوند برای او ۳۰۰درجه می‏نویسد که فاصله درجات آن همچون فاصله آسمان و زمین است و کسی که بر طاعت صبر کند خداوند برای او ۶۰۰درجه می‏نویسد که فاصله درجات آن همچون فاصله قعر زمین تا عرش است و کسی که بر گناه صبر کند، خداوند ۹۰۰درجه برای او می‏نویسد که فاصله درجات آن همچون فاصله قعر زمین تا منتهای عرش است».

آثار صبر
صبر و ظفر قرین هم هستند. امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «انسان شکیبا پیروزی را از دست نمی‏دهد، اگر چه زمانی طولانی بر او بگذرد». انسان صبور از ارتکاب گناهانی همچون جزع بر قضای خداوند ایمن است و بر صبوری خود پاداش می‏گیرد. امیرالمؤمنین(ع) می‏فرماید: «اگر شکیبایی کنی، حکم خدا بر تو جاری شده‏ و پاداش داده می‏شوی و اگر بی‏تابی کنی باز هم تقدیر خدا بر تو جاری است ولی گناهکاری». کسی که صبر می‏کند، خداوند دعای او را مستجاب و جبران مصیبت او را می‏کند. صابران که بر طاعات و معاصی شکیبایی می‏کنند، آخرتی نیکو دارند و پاداش‏های بی‌حساب خداوند بر آنان می‏بارد. صبر در برابر بلایا سبب رشد انسان و ترقی او در مراتب کمال است. صبر بر طاعت و معصیت، انسان را بهشتی می‏کند. صبر سبب تبدیل مصائب به لطف و رحمت خداوند، آسودگی خاطر از حساب آخرت و ورود به بهشت می‌شود.

رابطه صبر و ایمان
رابطه ایمان و صبر، دو طرف دارد: از یک سو «ایمان نظری» سازنده صبر است و از سوی دیگر، بدون صبر «ایمان عملی» تحقق نمی‏یابد. صبر از مهم‌ترین ارکان ایمان است، چرا که در حدود ۷۰آیه در قرآن در این باره سخن گفته و در حدیث نبوی صبر نیمی از ایمان شمرده شده است. امام علی(ع) فرمود: «ایمان بر چهار ستون استوار است: صبر، یقین، عدل و جهاد. صبر، مقاومت در برابر هر انگیزه‏ای است که انسان را از خداوند دور می‏کند»؛ بنابراین تخلق به هر یک از اخلاقیات ایمانی نیازمند صبر است، زیرا ایمان و خلق نیکو، با معیار اثرگذاری آن در تقرب انسان به خداوند نیکو شمرده می‏شود و هر خلق نیکو، نیازمند پایداری، تمرین و ممارست است. ایمان به معنای معرفت و یقین به خداوند و اسمای حسنای او، شرط ضروری و مقدمه صبر است. ایمان علاوه بر اقرار زبانی و معرفت یقینی مشتمل بر عمل به ارکان نیز بوده و عمل به مقتضای معرفت، خود نیازمند صبر و مقاومت است. در نتیجه باید گفت بدون صبر، ایمان کامل که التزام عملی به دین خداست امکان‏پذیر نیست.

سخن پایانی
انسان صابر بر خود مسلط است و آرامش خود را از طریق اظهار شکایت و رفتار اعتراض‏آمیز بدست نمی‏آورد، بلکه از راه‏های دیگری که رضایت خداوند در آن است آرامش خود را تأمین می‏کند. گاهی انسان از خود می‌پرسد مگر چند بار متولد می‌شوم یا چند بار فرصت زندگی دارم که در آن همواره باید درگیر حل‌وفصل مشکلات و سختی‌ها باشم و به‌ناچار بسیاری از آرزوهای خود را نادیده بگیرم؟ این‌یک سؤال جدی و حق آدمی است که بداند به‌راستی این فرصت زندگی که می‌تواند شیرین و لذت‌بخش باشد چرا باید با این میزان درد و رنج عجین شود و در بسیاری موارد ناکام بماند. شاید برای عارفان، زاهدان و بندگان برگزیده خداوند این مسائل به‌راحتی قابل‌درک و هضم باشد ولی انسان‌های عادی بعضاً در درک این واقعیت و پذیرش آن با چالش‌های زیادی مواجه‌اند که گاهی امیدواری و شادمانی آن‌ها را کاهش می‌دهد. قاعدتاً برای گذر از این تردیدها و مشکلات باید انسان علاوه بر مسائل مادی، به عوالم روحی و فرا مادی توجه بیشتری داشته باشد. در گام اول قبول کند این‌ها واقعیت زندگی است و تغییری در آن ایجاد نخواهد شد. دوم، بپذیرد این محدودیت‌ها فراگیر بوده و هرچند نسبت آن برای افراد متفاوت است اما همگان درگیر آن هستند و گام بعدی اینکه پرهیز از بی‌قراری و حلاوت شکیبایی و تلاش در مسیر اهداف را جایگزین تردیدهای بی‌نتیجه کند. به قول حافظ:
«صبر و ظفر، هر دو دوستان قدیمند / براثرِ صبر نوبت ظفر آید».