آنطور که عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی گفته است این سند باید حداقل هر پنج سال بازنگری شود اما اکنون هشت سال در این زمینه عقب هستیم.
حجت الاسلام رضا غلامی، رئیس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی وزارت علوم پاییز سال گذشته در «همایش حکمرانی در عرصه علم، فناوری و نوآوری» با بیان اینکه روندهای حاکم بر نظام آموزش و پژوهش کشور کهنه و کم‌کارا است و ظرفیت‌های نوآوری را به شدت تضعیف کرده است گفته بود: رهبر انقلاب همزمان با ضروری خواندن تحول بنیادین در آموزش و پرورش، لزوم تحول بنیادین در نظام آموزش عالی را هم تصریح کردند اما وزارت علوم و وزارت بهداشت به بهانه اینکه تدوین نقشه جامع علمی کشور، همان تحول در آموزش عالی است، زیر بار این تحول نرفتند و شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در پیگیری این مطالبه مهم مقام معظم رهبری کوتاهی کرد.
رجبعلی برزویی، دبیر سابق ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی در پاسخ به اینکه چرا به‌روزرسانی نقشه یادشده تاکنون انجام نشده است، به قدس می‌گوید: شاید یک دلیلش این باشد که تا دو سه سال پیش ضرورت این کار خیلی احساس نمی‌شد. البته بخش‌هایی از آن نیاز به اصلاح داشت اما در مجموع، نقشه جامع علمی کشور یک سند مترقی و به‌روز بوده است. به‌طوری که هنوز بخش‌های زیادی از آن قابل اجراست اما الان با توجه به اولویت‌های علم و فناوری حتماً نیاز به اصلاح و روزآمدسازی دارد.
آنچه ضرورت این مهم را مورد تاکید قرار داده این است که نقشه جامع علمی کشور هنوز پس از گذشت یک دهه نتوانسته است به‌طور کامل با تغییرات سریع جهانی هم‌راستا شود و همین موضوع موجب فاصله‌گیری از اهداف واقعی علمی کشور شده است.
حال آنکه بر اساس اهداف مشخص شده در چهار نشست شورای راهبردی روزآمدسازی نقشه جامع علمی، این نقشه باید کشور را در رقابت جهانی علم و فناوری حفظ کند و اجازه ندهد از این مسیر خارج شود. دیگر آن که در به‌روزرسانی آن به مهم‌ترین مشکلات کشور با رویکردی دانشی و علمی پاسخ داده شود و گره‌گشایی کند.
نقشه دقیق و کاربردی می خواهیم
رهبر معظم انقلاب بارها بر ضرورت روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور تأکید کرده اند؛ ایشان در سخنان خود به‌طور خاص بر کمبود یک نقشه جامع و واقعی علمی در کشور اشاره و بر لزوم تدوین نقشه‌ای دقیق و کاربردی تأکید داشته‌اند؛ حضرت آیت الله خامنه ای در این خصوص بیان کرده‌اند که نقشه علمی کشور باید دقیقاً براساس نیازهای واقعی کشور طراحی شود و توزیع رشته‌های علمی باید با در نظر گرفتن اولویت‌های ملی و نیازهای اساسی کشور صورت گیرد. بر این اساس، ایشان از مسئولان و نهادهای علمی خواسته‌اند تا به تدوین و به‌روزرسانی نقشه جامع علمی توجه جدی داشته باشند.
در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز این موضوع به‌طور گسترده مطرح شده است. محمدرضا مخبردزفولی، رئیس فرهنگستان علوم، در این خصوص گفته است که نسخه روزآمد نقشه جامع علمی کشور باید به‌گونه‌ای طراحی شود که بتواند مشکلات اساسی کشور را حل کند. وی معتقد است که اگر این نقشه نتواند مشکلات علمی و فناوری کشور را برطرف کند، فایده‌ای نخواهد داشت.
این نظر به‌طور واضح بر لزوم تمرکز بر حل مسائل بنیادین کشور تأکید دارد و آنطور که مخبر دزفولی می گوید، یکی از بزرگترین چالش‌های کنونی کشور، نداشتن یک نقشه جامع علمی است که بتواند به‌طور مؤثر از ظرفیت‌های علمی برای رفع نیازهای اساسی مردم استفاده کند.
توجه به مزیت‌های نسبی کشور یکی از دلایل ضرورت روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور است؛ روزآمدسازی نقشه باید با در نظر گرفتن توانمندی‌ها و مزیت‌های کشور انجام شود تا برنامه‌ریزی‌ها متناسب با نیازهای داخلی باشد. این موضوع را نیز رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی عنوان می کند. سعید رضا عاملی معتقد است؛ نقشه جامع علمی باید به‌گونه‌ای باشد که از مسائل مردم گره‌گشایی کند؛ چراکه اگر این مسائل حل نشود، هیچ فایده‌ای ندارد.
عاملی با تاکید بر ضرورت روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور می گوید:یکی از ضرورت‌هایی که اقتضا می‌کند روزآمدسازی صورت گیرد، تحولات جدید در حوزه فناوری است. در واقع انتقال از فناوری‌های آنالوگ به فناوری‌های دیجیتال تغییر بزرگی است که این تغییر عرصه علوم جدیدی را باز کرد. بر این اساس فناوری‌های دیجیتال، فناوری هستند که با منطق داده‌ای و الگوریتم‌های داده‌ای طراحی می‌شوند.
وی با اشاره به سرعت تغییرات علم، بیان می کند: به خاطر سرعت تغییرات علم، نقشه جامع علمی کشور نیز باید تغییر کند؛ اگر در گذشته افق زمانی یک نقشه را ۲۰ ساله قرار می‌دادیم، باید بازه افق زمانی آن را با توجه به تحولات صنعت، علم و فناوری کوتاه‌تر کنیم.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی در خصوص دلیل دومی که ضرورت روزآمدسازی را فراهم می‌کند اینگونه بیان می کند که نقشه علمی زمان‌بندی داشته است؛ به همین دلیل اولویت‌های کشور و چالش‌هایی که امروز سر راه کشور وجود دارد نیز تغییر می‌کند؛ تحولات علمی و هم اقتضائات زمانی که در کشور وجود دارد، منشأ این تحول در فناوری می‌شود.
با توجه به سرعت تغییرات علم و فناوری، نقشه جامع علمی کشور باید همگام با تحولات جهانی در علوم و فناوری‌های نوین حرکت کند. به این موضوع نیز منصور کبگانیان، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی،اشاره کرده و گفته است: علم و فناوری در شرایط فعلی باید به نحوی مدیریت شود که بتواند در حکمرانی کشور نقش مؤثری ایفا کند.
کبگانیان تاکید می کند: نقشه جامع علمی کشور باید به‌گونه‌ای طراحی شود که پاسخگوی تغییرات سریع علمی و فناوری در جهان باشد و از فرصت‌های تازه برای پیشرفت کشور بهره‌برداری کند. در حال حاضر به‌روزرسانی این نقشه مساله ای ضروری است تا از هم‌راستایی آن با تحولات جهانی اطمینان حاصل شود.
وی با بیان اینکه باید آسیب‌شناسی دقیقی از نقشه قبلی صورت گیرد، ادامه می دهد:نقشه علمی کشور باید انعطاف‌پذیر باشد تا در برابر تغییرات و تحولات علمی و فناوری جدید واکنش نشان دهد. باید از طریق مشاوره با کارشناسان علمی و بررسی دقیق مشکلات، نقشه علمی کشور بازنگری شود. وی همچنین اشاره می کند که در روزآمدسازی نقشه باید به تمام نیازهای علمی کشور توجه شود و تنها بر روی مسائل خاص یا محدود تمرکز نشود.
وحید کنعانی کلور، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس نیز در همین خصوص می گوید: نقشه جامع علمی کشور به‌عنوان یک سند مهم ملی، باید ارتقا پیدا کند و در این راستا هم باید آسیب‌شناسی صورت بگیرد که در کجاها خوب و کجاها بد عمل کردیم؛ یعنی امروز انتخاب اولویت‌های درست، ضرورت دارد. چالش‌هایی که در نقشۀ قبلی بوده است باید برطرف شود. همکاری‌های علمی ملی و بین‌المللی و تبادل فناوری با سایر کشورها باید تقویت شود. روزآمدسازی مستمر براساس ارزیابی علمی و فناوری صورت بگیرد. به آموزش و پژوهش، نیازهای آموزش عالی و آموزش و پرورش کشور به‌عنوان زیربنای توسعۀ کشور توجه شود و در نهایت می‌توان گفت باید در این راستا فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، رباتیک و... مورد توجه باشد.
این نماینده مجلس، همکاری نهادها را راه‌حلی برای جبران کاستی‌ها دانست: نقشه جامع علمی کشور، یک سند جامع است که اهداف، راهبردها و سیاست‌ها را داخل خودش دارد. به‌روزرسانی مورد تأکید است، حتی مقام معظم رهبری هم تأکید کردند که انجام بگیرد؛ پس می‌طلبد نکاتی در آن به‌روزرسانی لحاظ شود و مورد توجه قرار بگیرد. ما می‌توانیم به هماهنگی بین نهادها، برگزاری جلسات بازنگری، بررسی کاستی‌هایی که وجود دارد و شاخص‌های نظارتی که می‌تواند داشته باشد، اشاره می‌کنیم که این‌ها باید مد نظر قرار بگیرد.
گام های فرهنگستان علوم
این عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات، به نقش برجستۀ فرهنگستان علوم اشاره می کند و می گوید: فرهنگستان علوم به واسطۀ برخورداری از نخبگان برجسته می‌تواند در روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور نقش ارزنده داشته باشد و چون از نخبگان سطح یک هم استفاده می‌کند پس می‌تواند نقش فرهنگستان علوم و همچنین بنیاد نخبگان با همراهی معاونت علمی و فنی ریاست جمهوری، برجسته باشد و با همکاری یکدیگر هم در افزایش نقش علمی ایران در منطقه، هم تبادل فناوری که می‌تواند با دنیا داشته باشیم و حل مسائل راهبرداری و مهم کشور هم می‌توانند موفق عمل کنند. به نظرم می‌توانند این کار را به نحو احسن پیش ببرند.
حفظ نخبگان و احترام به اندیشمندان جامع از اهمیت بالایی برخوردار است و امروز با مشارکت استادان و نخبگان کشور است که می‌توان به ضروری‌ترین نیاز کشور در حوزۀ علمی که همان روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور است، دست پیدا کرد. بهترین امکان برای اینگونه مشورت‌ها دانشگاه‌ها هستند. از طریق دانشگاه‌ها می‌توان به این اهداف دست پیدا کرد و قطعاً برای به‌روزرسانی نقشه جامع علمی کشور از ظرفیت هیئت‌های اندیشه‌ورز علمی در استان‌ها هم می‌توان بهره گرفت، از ظرفیت اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها سود برد که بتوانند در اجرای نقشه جامع علمی کشور کمک کند و ظرفیت‌های علمی را به ثروت و ارزش افزوده تبدیل کنند. نیازمند مشارکت نخبگان در همه جا هستیم و در این راستا همه نخبگان علمی می‌توانند شرکت کنند و تأثیر داشته باشند.
لزوم تغییر علمی به سمت فناوری های نوین
در همین خصوص عضو انجمن آینده نگری و مدیریت استراتژیک ایران هم به ضرورت روزآمد سازی نقشه علمی کشور تأکید می کند و می گوید: با توجه به تغییرات علمی و فناوری‌های نوینی که در دنیا در حال وقوع است، از جمله پیشرفت‌های چشمگیر در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی و متاورس، ضرورت روزآمدسازی این نقشه بیش از پیش احساس می‌شود، این تغییرات فناوری می‌تواند برتمامی حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی تأثیر بگذارد و کشورها را به سمت تحولات جدید سوق دهد.
پروفسور سعیدخزایی در گفت و گو با قدس با طرح این پرسش که چه ضرورتی دارد که ما همزمان با این تحولات جهانی، به روز رسانی نقشه علمی کشور را در نظر بگیریم؟ ادامه می دهد:انسان‌ها معمولاً برای پیدا کردن مسیر خود از نقشه‌ها استفاده می‌کنند، نقشه‌ها به ما کمک می‌کنند که مسیری را برای رسیدن به مقصد خود پیدا کنیم؛ اما خود نقشه‌ها هیچ‌وقت نمی‌گویند که شما دقیقاً کجا می‌خواهید بروید؛ شما باید مقصد خود را مشخص کنید؛ بنابراین، نخستین گام این است که هدف خود را به درستی تعیین کنید؛ این موضوع نیاز به همفکری، هم‌اندیشی، فراست و بررسی دقیق دارد.
وی می افزاید:ما باید بدانیم که دنیا در حال حرکت به کدام سمت است و چه فناوری‌هایی در حال پیشرفت هستند. این مسئله همچنین نیاز به گفت و گو و نقد سازنده دارد تا بتوان به درستی مسیر علمی کشور را تدوین کرد.
عضو گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب پارسی با اشاره به اینکه یکی از تغییرات مهم در حال وقوع، انتقال قدرت از دولت‌ها به شرکت‌های بزرگ است، می گوید: به عنوان مثال، قدرت اقتصادی و فناورانه اروپا در حال کاهش است و در مقابل، کشورهای چین و آمریکا در حال پیشرفت هستند؛ نگاهی به فهرست ۵۰۰ شرکت برتر دنیا که توسط فورچون معرفی می‌شود نشان می دهد تعداد کمی از شرکت‌های اروپایی در این فهرست جای دارند و بیشتر شرکت‌های چینی و آمریکایی در حوزه‌های فناوری‌های پیشرفته (های‌تک) قرار گرفته اند. این نکته نشان می‌دهد که ما باید تصمیم بگیریم که به کدام فناوری‌ها توجه کنیم.
خزایی با تأکید بر اینکه یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که در روزآمد سازی نقشه علمی کشور باید به آن توجه کنیم، دنیای دیجیتال و هوش مصنوعی است، بیان می کند: به طور خاص، آینده جهان به افرادی تعلق خواهد داشت که در زمینه‌های دیجیتال، هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین سرمایه‌گذاری کنند؛ به عنوان مثال، حجم بازار هوش مصنوعی اکنون حدود ۴۶۴ میلیارد دلار است که بخشی از این بازار مربوط به تولید مدل‌های بنیادین هوش مصنوعی است. تنها تعداد محدودی از کشورها قادر به ورود به این عرصه هستند.
سرمایه گذاری مناسبی نداشتیم
وی با بیان اینکه متأسفانه در ایران، هنوز سرمایه‌گذاری مناسبی در این زمینه صورت نگرفته است،می گوید: به عنوان مثال، مرکزی که برای این کار راه‌اندازی شده بود به دلیل کمبود بودجه تعطیل شده است؛ در حالی که کشورهایی که در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده‌اند، از مزایای زیادی برخوردار خواهند شد. براساس آمارها هوش مصنوعی می‌تواند تا ۵۰ درصد در صرفه‌جویی زمانی و هزینه‌ای در فرآیندها مؤثر باشد، همچنین، می‌تواند در سیاست‌های خارجی، امنیت ملی و حتی چالش‌های اقلیمی و زیست محیطی کمک کند.
وی عنوان می کند: استفاده از هوش مصنوعی در جنگ‌ها می‌تواند هزینه‌های نظامی را به شدت کاهش دهد. به عنوان مثال، می‌تواند هزینه موشک‌های پیشرفته را به میزان زیادی کاهش دهد و در نتیجه، هزینه‌های تولید و عملیات را به حداقل برساند.
پدر علم آینده پژوهی ایران با تأکید براینکه در نهایت، آنچه که باید به آن توجه کنیم این است که برای موفقیت در آینده، باید به درستی نقشه علمی کشور را به روز کنیم، ادامه می دهد: باید ضمن مشخص کردن هدف‌ها و مسیرهای درست به این موضوع توجه کنیم که در چه فناوری‌هایی باید سرمایه‌گذاری کرد. این کار نیازمند رویکرد نخبگانی و استفاده از دانش و تجربه‌های جهانی است؛ از این رو، نقشه علمی کشور باید اهداف دقیق و قابل دستیابی را تعیین کرده و مسیرهای رسیدن به آن‌ها را ترسیم کند.
خزایی می گوید:متأسفانه در حال حاضر، این کار به درستی انجام نشده است و اگر هم نقشه‌ای وجود داشته باشد، تنها در حد شعار است که با این روند هیچ‌گاه عملیاتی نمی‌شود؛ برای به دست آوردن موفقیت در آینده، باید به درستی به این نقشه نگاه کنیم و با توجه به پتانسیل‌ها و مزیت‌های رقابتی خود، اهداف و مسیرهای علمی را به درستی طراحی کنیم.
وی با تأکید بر اینکه به‌روزرسانی نقشه جامع علمی کشور به‌عنوان یک اولویت ملی مطرح شود، می گوید:این نقشه باید هم‌راستا با نیازهای داخلی کشور و تحولات جهانی طراحی شود و به‌طور مؤثر از ظرفیت‌های علمی برای توسعه کشور بهره‌برداری کند؛ از سوی دیگر، روزآمدسازی این نقشه باید به‌گونه‌ای باشد که مشکلات موجود را حل کند و کشور را در مسیر پیشرفت‌های علمی و فناوری قرار دهد.
عضو انجمن آینده نگری و مدیریت استراتژیک ایران معتقد است: اگرچه بسیاری از مسئولان و کارشناسان در این زمینه به‌طور مداوم به اهمیت به‌روزرسانی نقشه جامع علمی کشور تأکید کرده‌اند، اما در عمل این بازنگری‌ها به‌طور کامل و مؤثر در راستای نیازهای روز علمی و فناوری کشور پیاده‌سازی نشده است. آنچه که در این میان کمتر به آن پرداخته شده، هم‌راستایی این نقشه با تغییرات سریع و بنیادین در عرصه‌های بین‌المللی است؛ به نظر می‌رسد که برای تحقق اهداف بلندمدت علمی کشور، باید این نقشه در راستای تحولات جهانی و نیازهای بومی به‌طور مداوم بازنگری و تطبیق داده شود.
خزایی می افزاید:در این راستا، چالش‌هایی همچون عدم هم‌افزایی میان نهادهای مسئول، نبود استراتژی‌های عملیاتی مناسب و کندی در اتخاذ تصمیمات لازم، همچنان مانع از پیشبرد اهداف تعیین‌شده در نقشه جامع علمی کشور می‌شود.
نظر شما