رمضان، ماه آینه‌های شکسته و بازگشت به حریم بی‌کران رحمت است؛ ماهی که نفس توبه، نسیم استغفار را در جان خسته از غفلت‌ها می‌دمد. در این حریم نورانی، حتی چهارده معصوم که گرد «ترک اولی» نیز بر دامان پاکشان ننشست، همواره زبان به استغفار گشودند؛ پیامبری که روزی هفتاد بار «أستغفرُاللهَ رَبّی وَ أتوبُ إلَیه» زمزمه می‌کرد، نه از گناه که از فاصله‌ای ظریف با معشوق ازلی شکوه می‌برد. استغفار معصومان، آیینه‌ای است برای رمضانِ ما: چگونه بندگان ناقص، با تکرارِ «استغفار» می‌توانند از هر تنگنایی رهایی یابند و رزقی ناخوانده را در آغوش کشند؟ آنان که استغفارشان سلاحی برای دفع هر چه «ممکن خطا» بود، به ما می‌آموزند که تکرار توبه، نه نشان نومیدی که نفس پرواز به سوی خداست. رمضان، زمانی است تا با اقتدا به سیرۀ نبوی، استغفار را نه طلسمی برای پاک‌کردن گذشته، که نردبانی برای اوج‌گرفتن به «قرب» بدانیم؛ همان‌گونه که آیت‌الله جوادی آملی فرمود استغفار اولیا، پرده‌برداری از حجاب‌های نامرئی قُرب است...

آیا چهارده معصوم ترک اولی داشته‌اند؟

پیامبر اسلام (ص) و امامان، نه تنها از گناه معصوم هستند، بلکه از آنچه اصطلاحاً ترک اولی نام دارد نیز معصوم می‌باشند؛ در حالی که برخی انبیاء ترک اولی داشتند. یعنی چهارده معصوم به هیچ عنوان حتی در امور عادی نیز خطا و اشتباه نمی‌کنند و به تعبیری اگر واقعاً قصد کشتن مگسی داشته باشند، به هیچ عنوان خطا نمی‌کنند و ادله بر عصمت مطلق آن‌ها دلالت دارد که البته برخی از این دلائل عقلی و برخی مانند آیه تطهیر و... نقلی است و چه بسا دلیلی صرفاً ناظر به بخشی از درجه عصمت باشد که بخش دیگر آن بواسطه دلیل دیگر اثبات شود.

رسول خدا(ص) چند بار در شبانه روز استغفار می‌کرد؟

کان رسول الله(ص)؛ یستغفر الله فی کل یوم سبعین مرة یقول أستغفر الله‏ ربی و أتوب إلیه‏ و همانا رسول خدا(ص) در هر روزی هفتاد مرتبه استغفار می‌کرد و می‌گفت: استغفر اللَّه ربی و اتوب الیه‏.

استنغفار فراوان چه آثاری دارد؟

قَالَ (ص): مَنْ أَکْثَرَ الِاسْتِغْفَارَ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ کُلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِنْ کُلِّ ضِیقٍ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِب‏: روایت شده که رسول خدا(ص) فرمود: کسی که بسیار استغفار و طلب آمرزش کند خداوند برای او نسبت به هر غم و اندوهی گشایش و فرجی قرار می‌دهد؛ و برای هر سختی و فشاری راه نجات و آسایش بهره او گرداند، و روزی می‌دهد او را از راهی که‌امید نداشته و گمان نمی‌برده است.

آیا تکرار گناه و استغفار و انجام دوباره و چند باره آن و باز هم استغفار باعث کاهش رحمت الهی می شود؟

خداوند متعال در آیه ۵۵ سوره فاطر می‌فرماید: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَالْإِبْکَار» یعنی: «ای پیامبر! صبر پیشه کن که وعده خدا حق است، و برای گناهت استغفار کن، و هر صبح و شام به حمد پروردگارت تسبیح بگو!». با توجه به ادله قطعی و محکمی که بر عصمت پیامبر(ص) حتی در نپذیرفتن «ترک اولی» وجود دارد، قطعاً گناهی که در این آیه به ایشان نسبت داده شده، ظاهر لفظی آن مراد نیست. ازاین‌رو، ناگزیریم از ظاهر آیه عبور کرده و یکی از احتمالات زیر را بپذیریم:

۱. تفسیر گناه به معنای «فاصله از معشوق»

پیامبر(ص) با وجود انجام کارهای نیک فراوان مانند رسیدگی به امور مردم، پاسخ مثبت به درخواست‌های کودکان و... این اعمال را نوعی فاصله از حریم قُرب الهی می‌دیدند. بر اساس قاعده «حَسَناتُ الأَبْرارِ سَیِّئاتُ الْمُقَرَّبینَ» (کارهای نیک نیکان، گناهان مقرّبان درگاه خداست)، ایشان این خدمات را به‌رغم ارزش والایشان، کاستی در حقِّ عبادت محض می‌دانستند. ازاین‌رو، پیوسته به استغفار روی می‌آوردند، چنانکه خود فرمودند:«إِنَّهُ لَیُغانُ عَلی قَلْبی حَتَّی أَسْتَغْفِرَ فِی الیَوْمِ مِأَةَ مَرَّة»** (تا روزی صد بار استغفار نکنم، دلم آرام نمی‌گیرد). خداوند نیز با توجه به این حساسیت فوق‌العاده پیامبر(ص)، دستور استغفار را هرچند از نگاه الهی گناهی رخ نداده به ایشان داده است.

۲. الگوسازی برای امت

این دستور الهی به پیامبر(ص)، در حقیقت درس عملی برای امت بود تا اهمیت استغفار و نقش آن در جلب توفیقات مادی و معنوی را دریابند. ازآنجاکه مردم به پیروی از سیره نبوی مقیّد بودند، خداوند با خطاب مستقیم به پیامبر(ص)، الگویی جهانی برای همگان آفرید تا همگان با تأسی به ایشان، از استغفار به‌عنوان سلاحی برای نجات از عذاب دنیوی و اخروی بهره گیرند.

3. گناه امت به‌عنوان گناه پیشوا

در مکتب پیامبران، گناهان امت حتی با وجود هشدارهای رهبر به‌نوعی به پیشوای دینی منتسب می‌شود. خداوند در این آیه، گناه امت پیامبر(ص) را به خود ایشان نسبت داده و فرموده است: «وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ»(برای گناهت استغفار کن). این تعبیر، اشاره به لزوم شفاعت پیامبر(ص) برای امت است؛ یعنی ای پیامبر! اگر نجات امتت را می‌خواهی، برای گناهان آنان طلب آمرزش کن تا شفاعت تو پذیرفته شود.

دیدگاه حضرت آیت‌الله العظمی جوادی آملی: ایشان در تبیین این مسئله، تفاوت استغفار اولیای الهی با عموم مردم را چنین بیان می‌کنند: «استغفار برای اولیای خدا جنبه دفع دارد، در حالی که برای ما جنبه رفع. ما استغفار می‌کنیم تا لغزش‌های گذشته رفع شود، اما آنان با استغفار، مانع نفوذ گناه به حریم وجودی خود می‌شوند. عصمت آنان ذاتی نیست، بلکه با عبادت و استغفار مستمر حاصل می‌شود. نفس استغفار برای ایشان، عبادتی است که عصمتشان را استمرار می‌بخشد.»