چگونه می‌توان در سایه آیه «قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ»(زمر/۹)، اصالت پژوهش را از چنگال الگوریتم‌ها نجات داد؟ در گفت‌وگوی پیش‌رو با دکتر محمدجواد فلاح، استاد دانشگاه معارف اسلامی و صاحب‌نظر برجسته اخلاق کاربردی و عضو هیئت مدیره انجمن اخلاق کاربردی ایران، چارچوبی فقهی-اخلاقی برای مواجهه با این معضل ترسیم می‌کنیم. ایشان با استناد به سیره علمای شیعه، هشدار می‌دهند که استفاده ابزاری از هوش مصنوعی بدون التزام به صداقت قرآنی، مصداق إِخْفَاءِ الْحَقِ و خیانت در امانت علم است. گفت‌وگوی زیر نقشه راهی برای پاسداری از حریم حقیقت‌جویی در پژوهش‌های عصر دیجیتال است. با ما همراه باشید.
نقش هوش مصنوعی در پژوهش‌های علمی
دکتر فلاح در ابتدای سخنان خود به پدیده استفاده از هوش مصنوعی در حوزه پژوهش و تحقیق اشاره کرده و توضیح می‌دهد: در سال‌های اخیر، استفاده از هوش مصنوعی در فرایندهای پژوهشی در مراکز علمی و دانشگاه‌ها گسترش یافته است. این تکنولوژی به‌ویژه در تسهیل مراحل مختلف پژوهش به کمک پژوهشگران آمده است اما این پرسش مطرح می‌شود که آیا استفاده از این ابزار به هدف اصلی پژوهش که کشف حقیقت است، کمک می‌کند یا تنها به تسهیل آماده‌سازی محصولات پژوهشی می‌پردازد؟
وی با اشاره به دغدغه‌های این حوزه می‌گوید: یکی از دغدغه‌های اصلی که در استفاده از هوش مصنوعی در پژوهش باید به آن توجه کرد، مسئله ملاحظات اخلاقی است. چگونه می‌توانیم هوش مصنوعی را در فرایند پژوهش به‌کار گیریم به گونه‌ای که هدف‌گذاری پژوهش‌های علمی واقعی و معتبر باشد و در عین حال اصول اخلاقی رعایت شود؟
چالش‌های اخلاقی در استفاده از هوش مصنوعی
دکتر فلاح در ادامه به برخی چالش‌های اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی اشاره کرده و تشریح می‌کند: مسائل اخلاقی در کاربرد هوش مصنوعی تنها محدود به پژوهش‌های علمی نیست بلکه در بسیاری از عرصه‌ها مانند خودروهای خودران و ربات‌های کشنده نیز مطرح است. برای مثال در صورت استفاده از خودروهای هوشمند بدون راننده، سوالات اخلاقی پیچیده‌ای درباره چگونگی تصمیم‌گیری در شرایط تصادف وجود دارد. اگر یک خودرو هوشمند در موقعیتی قرار گیرد که مجبور به انتخاب بین آسیب رساندن به یک فرد باردار یا فرد دیگری باشد، چگونه باید تصمیم بگیرد؟ در حوزه پژوهش‌های علمی نیز استفاده از هوش مصنوعی به‌ویژه در تحلیل داده‌ها می‌تواند موجب بروز چالش‌هایی شود. آیا ما با استفاده از هوش مصنوعی می‌توانیم به نتایج دقیقی دست پیدا کنیم یا ممکن است این ابزار به خطاهای تحقیقاتی منجر شود؟ این سوالات نیاز به بررسی دقیق‌تر دارند.
نقش نظریه‌های اخلاقی در پژوهش‌های علمی
عضوهیئت مدیره انجمن اخلاق کاربردی ایران همچنین در ادامه به بررسی اهمیت نظریه‌های اخلاقی در تحلیل مسائل مرتبط با استفاده از هوش مصنوعی پرداخته و تصریح می‌کند: در اخلاق هنجاری، هدف تعیین این است که چه چیزی خوب و چه چیزی بد است. این در حالی است که در اخلاق کاربردی هدف اصلی این است که در موقعیت‌های پیچیده، به‌ویژه زمانی که تصمیم‌گیری اخلاقی دشوار می‌شود، از رویکردهای نظریه‌های اخلاقی استفاده کرده و بهترین انتخاب را انجام دهیم. استفاده از هوش مصنوعی در پژوهش‌ها باید تحت این رویکردها تحلیل شود. در این راستا، یکی از رویکردهای جالب در اخلاق کاربردی، نگاه فضیلت‌گرایانه است. در این رویکرد، پرسش این است که استفاده از هوش مصنوعی در پژوهش چه تأثیری بر فضائل فردی پژوهشگران دارد. آیا این فناوری موجب سهل‌انگاری، تنبلی ذهنی و حذف فرآیندهای فکری و تحلیلی در پژوهش می‌شود؟ یا اینکه می‌تواند بهبود و تسریع در فرآیند تفکر و نوآوری علمی را رقم بزند؟
چالش‌های اخلاقی فضیلت‌گرایانه
این کارشناس رسانه به برخی چالش‌های اخلاقی در نگاه فضیلت‌گرایانه به استفاده از هوش مصنوعی در پژوهش‌ها نیز اشاره کرده و تشریح می‌کند: یکی از نگرانی‌ها این است که استفاده گسترده از هوش مصنوعی در پژوهش‌ها می‌تواند منجر به ساده‌انگاری در فرآیندهای فکری پژوهشگران شود. برای مثال، پژوهشگر ممکن است بدون درگیر شدن عمیق با داده‌ها و مسائل، تنها به نتایج تولید شده توسط هوش مصنوعی اکتفا کند. این امر می‌تواند باعث کاهش کیفیت تفکر علمی و پژوهش‌های مبتنی بر درک عمیق از موضوعات تحقیقاتی شود. مسئله دیگری که در این زمینه وجود دارد، خطر تظاهر علمی است. گاهی پژوهشگران با استفاده از هوش مصنوعی می‌توانند مقالات یا تحقیقات به ظاهر علمی تولید کنند اما وقتی با آنها صحبت می‌کنید، متوجه می‌شوید که حتی خودشان نیز از محتوای مقاله آگاهی ندارند. این پدیده می‌تواند تهدیدی جدی برای اعتبار علمی باشد.
چالش‌های دیگر در استفاده از هوش مصنوعی
این استاد حوزه و دانشگاه به دیگر چالش‌ها و مشکلات اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی در پژوهش‌ها نیز اشاره می‌کند. او می‌گوید: یکی از این چالش‌ها این است که آیا می‌توانیم به نتایج پژوهش‌هایی که با استفاده از هوش مصنوعی تولید می‌شوند، اعتماد کنیم؟ این موضوع به‌ویژه در علوم انسانی و حوزه‌های دینی مطرح است، جایی که داده‌های تولیدی از سوی هوش مصنوعی ممکن است با دیدگاه‌های مختلف از جمله دیدگاه‌های دینی و فلسفی همخوانی نداشته باشد.
دکتر فلاح در پایان مورد نگرانی‌های مرتبط با مغزشویی و سلطه هوش مصنوعی بر استقلال پژوهشگر نیز سخن گفته و تأکید می‌کند: استفاده بی‌رویه از هوش مصنوعی می‌تواند موجب کاهش استقلال فکری پژوهشگران و حتی تغییر روش‌های پژوهش در آینده شود. برای استفاده بهینه و اخلاقی از هوش مصنوعی در پژوهش‌ها، باید به چند نکته اساسی توجه شود. یکی از مهمترین آنها حفظ اصالت و استقلال فعالیت پژوهشگر است. هوش مصنوعی باید به‌عنوان یک ابزار مکمل در کنار پژوهشگر باشد، نه اینکه جایگزین فرآیند پژوهش شود. بحث دیگر صداقت و شفافیت است. پژوهشگران باید به‌طور شفاف اعلام کنند که چه میزان از هوش مصنوعی در پژوهش‌های خود استفاده کرده‌اند. نکته مهم بعدی نظارت اخلاقی است. خروجی‌های حاصل از هوش مصنوعی باید تحت نظارت اخلاقی و علمی قرار گیرد تا از سوگیری و خطاهای احتمالی جلوگیری شود و نکته مهم بعدی آگاهی از اصول اخلاقی پژوهش است. پژوهشگران باید به اصول اخلاقی مانند صداقت، رازداری و عدالت توجه ویژه داشته باشند تا از وقوع مشکلات اخلاقی جلوگیری کنند. در نهایت نیز پژوهشگران باید با دقت و توجه به ابعاد مختلف اخلاقی و علمی از ظرفیت‌های هوش مصنوعی استفاده کنند تا هم کیفیت تحقیق حفظ شود و هم از آسیب‌های اخلاقی احتمالی جلوگیری شود.
نظر شما