این دو رویکرد، ضمن اینکه کیفیت و کارایی معیارهای ارزیابی علمی را به چالش می کشاند این پرسش مهم را مطرح می کند که آیا الزام به چاپ مقالات ISI به‌عنوان تنها شاخص برای سنجش علمی، روشی مطمئن و مؤثر برای ارتقای علمی کشور است؟

اجبار استادان برای تولید مقالات ناکارآمد

پروفسور مهدی گلشنی، عضو پیشین شورای عالی انقلاب فرهنگی این دیدگاه را یکی از بزرگ‌ترین خطاهایی می داند که در عرصه علم و پژوهش در کشور ما مشاهده می‌شود.

وی در گفت و گو با قدس از نفوذ غرب و تأثیرات موسسات چاپ مقالات بین المللی بر سیستم علمی کشور می گوید و ادامه می دهد: این خطا نه‌تنها در زمینه سیاست‌گذاری‌های علمی، بلکه در معیارهای ارزیابی و سنجش علمی هم به چشم می‌خورد.

استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف با تأکید بر اینکه چرا باید ارتقای استادان و اعضای هیئت علمی در داخل کشور مستلزم تایید یک مؤسسه در خارج از کشور باشد؛ می افزاید:حتی استادان مجبورند که درباره موضوعاتی تحقیق و کار کنند که بسیاری از مقالات دردی از دردهای کشور را درمان نمی‌کند و اساساً بیشتر آن‌ها کارآمد نیستند.

توهمی به نام سرآمدان علمی

گلشنی با تأکید براینکه درحال حاضر، یکی از مسائلی که در کشور ما به اشتباه و به‌شدت به آن پرداخته می‌شود، تعداد مقالات علمی است، می افزاید: بسیاری از افراد با داشتن تعداد زیادی مقاله، خود را به‌عنوان سرآمدان علمی معرفی می‌کنند، در حالی که این تعداد مقاله لزوماً به معنای داشتن علم بالا و عمیق نیست؛ به عبارت دیگر، تعداد مقالات نباید تنها معیار ارزیابی علم و دانش یک فرد باشد؛در این سیستم، تولید علم به‌جای اینکه به عنوان یک هدف والای علمی و اجتماعی مطرح باشد، به تولید مقاله تبدیل شده است.

وی با انتقاد از اینکه درکشور ما، تولید علم به چاپ مقالات علمی در مجلات معتبر و بین‌المللی خلاصه شده است، ادامه می دهد:این درحالی است که در نظام‌های علمی معتبر جهانی، کار علمی باید منجر به تولید دانشی شود که در نهایت بتواند به جامعه بشری و به‌ ویژه به نیازهای داخلی یک کشور کمک کند.

استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف درباره ارتباط بین توسعه علمی و تعداد مقالات چاپ شده در نشریات بین المللی با بیان اینکه علومی که تولید می شود باید به مرحله انتشار هم برسند، می گوید: قبل از انقلاب، هیچ فشاری برای تولید مقاله وجود نداشت و نقش مقالات در ارتقا و ترفیع استادان انحصاری نبود، همچنین در سال‌های نخست پس از انقلاب نیز همین روند ادامه داشت، اما بعد از مدتی چاپ مقالات در مجلات ISI و بین المللی بسیار مطرح شد و مورد توجه قرار گرفت.

آمارهای بی ارزش

گلشنی با اشاره به پیامدهای چاپ مقالات در مجلات ISI می افزاید:این کار موجب عقب ماندگی و رفع نشدن نیازهای کشورمان شد و از طرفی مهم بودن تعداد مقالات نیز موجب شد که برخی استادان به سمت مسائل علمی جدید و نوآورانه نروند؛ بنابراین مقالاتی چاپ شد که اصالت نداشتند و در راستای رفع نیازهای کشور نیز نبودند.

وی می افزاید:آمارهایی که مبنی بر اول بودن ایران در حوزه چاپ برخی مقالات ارائه می‌شود هیچ ارزشی ندارند، چراکه اثرگذاری این مقالات بر تولید علم در کشور بسیار پایین است.

عضو پیشین شورای عالی انقلاب فرهنگی با تأکید براینکه آموزش و پژوهش لازم و ملزوم یک دیگر هستند، می گوید:طبق تأکیدات و فرمایشات مقام معظم رهبری،آن پژوهش ها و مقالاتی باید نمره بالا بگیرند که در راستای رفع نیازها یا در راستای نوآوری در علم بوده و ویژگی مرزشکنی داشته باشند.

گلشنی با اشاره به هشت برابر شدن تعداد مقالات ما از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۵ اظهار می دارد: متاسفانه دقیقاً در همان حوزه ها که بیشترین تعداد مقالات را داشتیم شاهد بیشترین میزان واردات بودیم.

وی ادامه می دهد: مجلات معتبر علمی معمولاً به نیازهای خاص یک کشور توجه دارند و اگر فردی کار علمی کند که نیازهای داخلی آن کشور را رفع نکند، آن مقاله علمی را منتشر نمی کنند، این مسئله موجب می‌شود بسیاری از تحقیقات و دستاوردهای علمی که می‌توانند به کشور کمک کنند، در داخل کشور باقی بمانند و از نگاه جهانی پنهان بمانند.

غفلت از نوآوری در علم

استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف، نوآوری در علم را یکی از نکاتی می داند که مقام معظم رهبری بارها به آن اشاره کرده‌اند و ادامه می دهد: ایشان تأکید داشته‌اند که ما باید در علم نوآوری داشته باشیم و این نوآوری‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که در سطوح بین‌المللی مورد توجه قرار گیرد، اما در سیستم علمی کشور، به‌ویژه در ارزیابی استادان و پژوهشگران، معیارهایی چون تعداد مقالات و تأثیر آن‌ها بر ارزیابی علمی افراد بیشتر از نوآوری‌های علمی و اختراعات مورد توجه قرار می گیرد.

گلشنی ادامه می دهد: نوآوری در علم، به‌ویژه در زمینه‌های بنیادی، موضوعی زمان‌بر و پیچیده است و نمی‌توان انتظار داشت که در مدت یک سال و یا کمتر از آن و با تولید یک مقاله یک پژوهشگر نوآوری قابل توجهی در سطح جهانی ایجاد کند؛ به‌عنوان مثال، انیشتین برای رسیدن به تئوری نسبیت خود سال‌ها زمان صرف کرد و تحقیقات عمیق و گسترده‌ای در این زمینه انجام داد، اما در نظام‌های علمی فعلی کشور ما، بیشتر براساس معیارهای کوتاه‌مدت مانند تعداد مقالات علمی و پیگیری‌های سریع‌تر نتایج از پژوهشگران خواسته می‌شود تا به سرعت مقاله‌ای منتشر کنند.

وی معتقد است: توجه به تعداد و میزان مقاله‌ها موجب می‌شود کیفیت مقالات منتشر شده در نظر گرفته نشود و این اتفاق می‌تواند پیامدهای نامطلوبی برای کشور و آموزش ما داشته باشد، اینکه ISI تبدیل به یک مرجع اصلی برای سطح علم افراد و ارزیابی آن‌ها شده است و مقالاتی که به نوعی سندیت اعتبار به اعضای هیئت علمی می‌دهد، نظام آموزشی کشور را به سمت کمیت گرایی سوق می‌دهد و کشور را از پیشرفت کیفی باز می‌دارد.

این استاد دانشگاه ادامه می دهد: این وضعیت موجب می‌شود بسیاری از استادان و پژوهشگران با دستاوردهای علمی قابل توجه و نوآورانه که برای جامعه مفید و مؤثر است، در ارزیابی‌های علمی نادیده گرفته شوند؛ متأسفانه، سیستم علمی کشور ما به‌گونه‌ای طراحی شده است که بر روی مقالات علمی تأکید می‌شود و اختراعات و نوآوری‌های علمی به اندازه مقالات توجه نمی‌شود.

گلشنی با اشاره به اینکه تولید علم فقط به مقالات علمی خلاصه نمی‌شود، بلکه نوآوری‌ها، اختراعات و کتاب‌ها نیز بخش مهمی از علم هستند که در نظام‌های علمی باید مورد توجه قرار گیرند، عنوان می کند: توجه بیشتر به تعداد مقالات در کشور ما سبب شده که پژوهشگران و استادان با اختراعات و دستاوردهای علمی ارزشمند از نظر ارتقا و پیشرفت علمی نادیده گرفته شوند؛ به‌عنوان مثال، بسیاری از همکاران من که اختراعات علمی بسیار مهم و کاربردی انجام داده‌اند و می‌توانستند به کشور کمک شایانی کنند، به دلیل اینکه در سال‌های تحقیقاتی خود مقالات زیادی منتشر نکرده بودند، موفق به ارتقا در دانشگاه نشدند که این نشان‌ دهنده نارسایی‌های عمده در سیستم ارزیابی علمی کشور است.

نتیجه‌گیری‌های کوتاه‌مدت

عضو پیشین شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص اینکه چرا نظام علمی کشور به این میزان به مقالات علمی وابسته است و چرا نوآوری‌ها و اختراعات به‌اندازه کافی مورد توجه قرار نمی‌گیرند؟ می گوید: یکی از دلایل این مشکل می‌تواند این باشد که سیاست‌های آموزشی و پژوهشی کشور به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند که بیشتر به نتیجه‌گیری‌های کوتاه‌مدت توجه دارند؛ این در حالی است که نوآوری‌های علمی به‌ویژه در زمینه‌های بنیادی و کاربردی نیازمند زمان و تحقیقات عمیق هستند و نمی‌توان انتظار داشت که یک پژوهشگر در مدت کوتاهی بتواند نوآوری‌های بزرگ و تغییرات بنیادین ایجاد کند.

در این راستا، لازم است سیاست‌گذاران علمی کشور توجه بیشتری به این موضوع داشته باشند که معیارهای سنجش علمی باید متناسب با نوع فعالیت‌های علمی و پژوهشی باشد؛ یک پژوهشگر ممکن است در مدت زمانی طولانی تحقیقاتی انجام دهد که به دلیل پیچیدگی‌های علمی و زمان‌بر بودن، نتایج آن به‌سرعت به دست نیاید، در این شرایط، نباید تنها براساس تعداد مقالات علمی او را ارزیابی کرد. بلکه باید به نوع تحقیقاتی که انجام داده است، توجه ویژه‌ای شود.

گلشنی یکی دیگر از مشکلات اساسی در نظام علمی کشور را تأثیر تحریم‌ها بر تولید علم عنوان می کند و می گوید:تحریم‌ها موجب شده‌اند که بسیاری از پژوهشگران نتوانند به منابع و تجهیزات علمی دسترسی داشته باشند،در نتیجه، تولید علم در کشور به‌شدت تحت تأثیر قرار گرفته است.

با وجود تحریم ها خودمان تولید کنیم

استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف با تأکید براینکه تحریم‌ها نباید بهانه‌ای برای عدم پیشرفت علمی کشور باشد، می گوید:کشور باید بتواند با وجود این تحریم‌ها، روی پای خود بایستد و تولید علم خود را افزایش دهد. ما در برخی حوزه‌ها می‌توانیم با استفاده از منابع داخلی خود، به‌جای وارد کردن تجهیزات و مواد از خارج، آن‌ها را خودمان تولید کنیم، اما متأسفانه برخی از سیاست‌گذاران به این موضوع توجه نمی‌کنند و همچنان ترجیح می‌دهند که از خارج واردات داشته باشند.

وی با اشاره به اینکه درحال حاضر،سیستم‌های حمایتی از پژوهشگران و استادان در بسیاری از موارد ناکافی و نیازمند اصلاحات جدی در راستای حمایت از نوآوری‌ها و اختراعات علمی هستند، می افزاید:اگر نظام آموزشی و پژوهشی کشور تغییرات اساسی در راستای حمایت از نخبگان علمی و توجه بیشتر به نوآوری‌ها انجام دهد، قطعاً می‌توانیم در عرصه علم و پژوهش پیشرفت‌های بزرگی داشته باشیم.

گلشنی ادامه می دهد: ایجاد راهکارهای مناسب برای حمایت از پژوهشگران، رفع موانع سیاسی و تحریمی، و بهبود شرایط کاری هیئت علمی‌ها می‌تواند نقش مهمی در ارتقای تولید علم و پیشرفت علمی کشور ایفا کند.