در سومین قسمت از برنامه «دارالعلم» که با هدف بازخوانی علوم اسلامی در مدرسه‌های آستان مقدس رضوی تولید و از شبکه ۴ سیما پخش می‌شود، دکتر احمد پاکتچی، زبان‌شناس و پژوهشگر مطالعات ادیان به بررسی جایگاه زبان‌شناسی در سنت اسلامی و پیوند آن با علوم انسانی پرداخت. این گفت‌وگو با اجرای محمدجواد استادی، فضایی برای تأمل در نسبت زبان، متن و دین فراهم کرد.
پاکتچی در آغاز بحث، با رد این تصور که زبان‌شناسی دانشی صرفاً مدرن و غربی است، گفت: «زبان‌شناسی ریشه در دوران باستان دارد و در جهان اسلام، از قرن‌های نخست، دانشمندانی چون سیبویه، ابوحیان اندلسی و اصولیون، بنیان‌های این علم را در سنت اسلامی پی‌ریزی کردند». او تأکید کرد: مباحث زبان‌شناختی در آثار منطقی و اصولی مانند «حاشیه ملاعبدالله» و متون اصول فقه، گواهی بر حضور پررنگ این علم در میراث اسلامی است.
ریشه‌های زبان‌شناسی در متون اسلامی
دکتر پاکتچی با اشاره به آثار علمای مسلمان از جمله مباحث الفاظ، دلالت‌های سه‌گانه و مفهوم مخالف در اصول فقه، زبان‌شناسی را جزئی جدایی‌ناپذیر از علوم اسلامی دانست. وی افزود: «این مباحث که از قرن دوم هجری در متون اسلامی مطرح شده‌اند، نشان می‌دهند زبان‌شناسی نه دانشی وارداتی، بلکه علمی بالیده در بستر تمدن اسلامی است». او نمونه‌هایی از تحلیل‌های زبانی در متون اصولی را مطرح کرد که پیش از ظهور زبان‌شناسی مدرن، ساختارهای معنایی و دلالت را بررسی می‌کردند.
زبان‌شناسی در خدمت فهم متون دینی
یکی از محورهای کلیدی این برنامه، کاربرد زبان‌شناسی در فهم متون وحیانی مانند قرآن و احادیث بود. پاکتچی با نگاهی به سنت تفسیری شیعه توضیح داد: «فقها همواره قول لغوی را در فهم واژگان معتبر می‌دانستند که خود نشانه‌ای از رویکرد زبان‌شناختی در استنباط دینی است». او افزود: «ابزارهای نوین زبان‌شناسی مانند نظریه کنش‌های گفتاری و مدل‌های نقش‌های زبانی می‌توانند در تفسیر قرآن، تحلیل حدیث و حتی فهم گفتمان دینی کاربرد داشته باشند». به گفته وی، این روش‌ها، اگر با دقت معرفی شوند، مورد استقبال حوزه‌های علمیه قرار خواهند گرفت.
تحلیل گفتمان و روایت‌شناسی؛ افق‌های نو در قرآن‌پژوهی
بخش دیگری از گفت‌وگو به تحلیل گفتمان و روایت‌شناسی اختصاص یافت. پاکتچی با تأکید بر ظرفیت این رویکردها در تحلیل متون دینی گفت: «در قرآن‌پژوهی، حتی آیات مربوط به قیامت یا اصول عقاید را می‌توان با مدل‌های روایت‌شناختی بررسی کرد. مراحل روایت کلاسیک در قصص قرآنی و دیگر آیات قابل ردیابی است». او معتقد است: «این ابزارها می‌توانند مفاهیمی چون هویت دینی، شهر اسلامی و ساختارهای قدرت در متون دینی را بازخوانی کنند».
چالش‌های کاربرد علوم نوین در علوم دینی
پاکتچی در بخش پایانی به آسیب‌های ورود روش‌های جدید به حوزه‌های دینی پرداخت. او دو خطر اصلی را برشمرد: نخست، استفاده نادرست از نظریه‌ها بدون توجه به مبانی فلسفی آن‌ها و دوم، اعتماد بیش از حد به روش‌های علمی و نادیده گرفتن محدودیت‌هایشان. وی تأکید کرد: «روش‌های زبان‌شناختی باید با آگاهی از ظرفیت‌ها و محدودیت‌هایشان به کار روند و به‌جای جایگزینی وحی یا سنت معصوم، در خدمت فهم بهتر آن‌ها قرار گیرند».
تعارف علوم؛ راهی برای پویایی علوم اسلامی
دکتر پاکتچی با استناد به آیه «و جعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا» پیوند علوم انسانی و اسلامی را به «تعارف» تشبیه کرد و گفت: «علوم انسانی مانند زبان‌شناسی و روایت‌شناسی باید در گفت‌وگو با فقه، تفسیر و کلام قرار گیرند تا هر دو غنی شوند». او این تعامل را راهی برای برون‌رفت از بن‌بست‌های فکری و پویایی علوم اسلامی دانست.
جمع‌بندی؛ گامی به سوی افق‌های نو
سومین قسمت از «دارالعلم» با پرداختن به دیدگاه‌های نو به زبان‌شناسی و پیوند آن با علوم اسلامی، گامی در راستای بازخوانی میراث علمی شیعه برداشت. این برنامه نشان داد سنت‌های کهن اسلامی، نه‌تنها با روش‌های نوین علمی سازگارند، بلکه می‌توانند در گفت‌وگویی سازنده، افق‌های تازه‌ای برای فهم دین و متن بگشایند. «دارالعلم» با چنین رویکردی، نویدبخش تداوم گفت‌وگوهای علمی در جوار حرم مطهر رضوی است.
نظر شما