در چهارمین قسمت برنامه «دارالعلم» شبکه ۴ سیما که با اجرای محمدجواد استادی روی آنتن رفت، حجت‌الاسلام دکتر علی راد، استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر قرآن و حدیث، موضوع «کارکرد علوم اسلامی در جهان معاصر» را تحلیل کرد. این برنامه که به همت مرکز رسانه آستان قدس رضوی در جوار حرم مطهر رضوی تولید شده، به این پرسش محوری پرداخت «آیا علوم اسلامی ظرفیت پاسخ‌گویی به نیازهای انسان مدرن را دارند؟».

علوم اسلامی و پرسش از کارآمدی

پرسش بنیادین این بود که آیا علوم اسلامی در دنیای امروز همچنان کاربردی و مسئله‌محور هستند یا به دانش‌هایی انتزاعی و دور از نیازهای واقعی جامعه تبدیل شده‌اند. دکتر راد با تأیید بخشی از این نقد، به گسست میان علوم اسلامی و مسائل عینی جامعه اشاره کرد و گفت: در صدر اسلام، علومی چون فقه، کلام و تفسیر به‌صورت مستقیم با نیازهای دینی و اجتماعی مردم پیوند داشتند اما با غلبه رویکردهای مدرسی و تمرکز بر متون، این ارتباط تضعیف شده است. برای احیای کارآمدی علوم اسلامی باید رابطه این علوم با مسائل روز جامعه بازتعریف شود. به همین دلیل بازگشت به سنت مسئله‌محوری و پاسخ‌گویی به دغدغه‌های واقعی انسان معاصر ضرورت دارد.

محورهای کلیدی سخنان دکتر راد، تفاوت در تلقی از کاربردی بودن علوم بود. وی نقد کرد: برخی با معیارهای علوم تجربی به ارزیابی علوم اسلامی می‌پردازند، در حالی که هر علمی باید براساس غایت و اهداف خاص خود سنجیده شود. انتظار ارائه راه‌حل‌های تکنیکی از دانش‌هایی مانند تفسیر یا حدیث، همانند انتظار درمان بیماری از ریاضیات است. راد پیشنهاد کرد: علوم اسلامی باید با تمرکز بر مسائل انسان‌محور مانند اخلاق، معنویت و هویت، نقش خود را در جهان امروز بازآفرینی کنند. این بازآفرینی نیازمند تبیین منطق درونی این علوم و تطبیق آن‌ها با نیازهای فرهنگی و اجتماعی است.

درس‌هایی از تاریخ؛ بازخوانی تجربه غرب و هشدار به حوزه‌ها

دکتر راد با اشاره به تجربه تاریخی غرب در دوره رنسانس، به حاشیه‌رفتن الهیات کلیسایی را نتیجه تغییر در تعریف غایت انسان و اولویت ‌یافتن نیازهای مادی دانست و هشدار داد اگر علوم اسلامی نتوانند به نیازهای انسان مدرن پاسخ دهند، ممکن است سرنوشتی مشابه در جهان اسلام رقم بخورد. عصری‌سازی مفاهیم دینی و بازتعریف مفاهیم براساس انسان‌شناسی فرهنگی و منطق علمی از ملزومات گام برداشتن در این مسیر است؛ رویکردی که می‌تواند علوم اسلامی را از انزوا خارج کرده و به گفت‌وگویی پویا با جهان معاصر وارد کند.

به گفته وی، یکی دیگر از چالش‌ها بحران روش در تولیدات علمی حوزه‌هاست، چرا که بسیاری از پژوهش‌های حوزوی فاقد چارچوب روش‌شناختی منسجم هستند و به جای حل مسئله، به انباشت داده‌ها بسنده می‌کنند. این امر نیاز به بازتعریف فلسفه علم و روش‌شناسی در حوزه‌ها و تربیت پژوهشگرانی روشمند و تحلیلگر دارد و طلاب و دانشجویانی که باید به جای حفظ اطلاعات، توانایی تحلیل و حل مسئله را در خود پرورش دهند.

دکتر راد فقدان غرب‌شناسی مؤثر را نیز از خلأهای موجود در حوزه‌های علمیه دانست و اظهار کرد: نبود گفت‌وگوی علمی دوسویه با خاورشناسان، به ارائه تصاویر نادرست از اسلام و تشیع در جهان منجر شده است. حوزه‌های علمیه باید با شناخت دقیق مبانی فکری غرب و استفاده از زبان مشترک دانشگاهی، وارد گفت‌وگوی علمی شوند. این تعامل می‌تواند به ارائه تصویری دقیق‌تر از الهیات اسلامی در جهان کمک کند.

شکاف در ارتباط با نسل جوان؛ دغدغه‌های پاسخ‌نیافته

یکی دیگر از دغدغه‌های مطرح‌شده؛ فاصله نسل جوان به‌ویژه دانشجویان از علوم اسلامی بود. دکتر راد این شکاف را نتیجه ضعف تولیدات اسلامی در پاسخ‌گویی به مسائل انسان‌محور دانست و با اشاره به استقبال جوانان از آثاری مانند زندگی فضیلت‌مند چارلز تیلور، بر ضرورت توجه به دغدغه‌های هستی‌شناختی و روان‌شناختی نسل جدید تأکید کرد. به گفته او، علوم اسلامی باید با تمرکز بر انسان‌شناسی و مسائل معنوی، ارتباط خود با نسل جوان را بازسازی کنند. این امر نیازمند بازبینی در جهت‌گیری پژوهش‌ها و تولید محتوای جذاب و مرتبط است. در پایان، دکتر راد بر ضرورت بازتعریف رابطه علوم اسلامی با انسان معاصر تأکید کرد و پیشنهادهایی ازجمله روزآمدسازی روش‌شناسی‌ها، احیای تفکر انتقادی و تعامل فعال با جهان ارائه داد. به گفته او، برنامه‌هایی مانند دارالعلم می‌توانند بستری برای گفت‌وگوهای تخصصی و نظریه‌پردازی در حوزه الهیات شیعی باشند.

این قسمت از برنامه «دارالعلم» تلاشی بود برای بازاندیشی انتقادی در وضعیت علوم اسلامی و نقش آن‌ها در جهان معاصر. با پیگیری این گفت‌وگوها و اقدام‌های نهادی، علوم اسلامی می‌توانند بار دیگر به‌عنوان نیرویی تمدن‌ساز در عصر جدید ایفای نقش کنند.