در دهه کرامت که جلوه‌ای از مهر امام رضا(ع) بر جهان اسلام سایه افکنده، سنت وقف به سان نگینی درخشان، پیوند جاودانگی انسان با احسان را نمایان می‌کند. وقف، این صدقه جاریه که ریشه در آموزه‌های فقهی و سیره معصومان(ع) دارد، نه تنها مال را در مسیر خیر حبس می‌کند که نفس مفید بودن را تا همیشه جاری می‌سازد. آستان قدس رضوی به عنوان بزرگ‌ترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام، نماد زنده این فرهنگ رضوی است.
برای واکاوی ابعاد ناب این سنت الهی با آیت‌الله سیدابوالفضل طباطبایی اشکذری، کارشناس دینی و نهج‌البلاغه‌پژوه به گفت‌وگو نشستیم تا از راز ماندگاری وقف در گذر زمان بشنویم و بدانیم چگونه یک موقوفه می‌تواند نردبانی به سوی قرب الهی باشد.
وقف؛ آینه جاودانگی انسان در ترازوی الهی
آیت‌الله طباطبایی اشکذری با اشاره به اینکه انسان در طول تاریخ همواره با همان روحیه ذاتی خود در پی ماندگارسازی خویش بوده است، توضیح می‌دهد: انسان از بدو تولد به طور طبیعی تمایل دارد در این دنیا باقی بماند؛ بنابراین تمام تلاشش را می‌کند تا خود را جاودانه کند. حتی هنگام خروج از این دنیا نیز می‌خواهد اثری از او باقی بماند. حتی کسانی که گاه با طرح شبهه می‌پرسند: «چرا خداوند ما را آفرید؟ ما میلی به آمدن به این دنیا نداشتیم!» در عمق وجودشان این پیام نهفته است «حالا که آمده‌ایم، نمی‌خواهیم از این دنیا برویم». این روحیه انسانی اگرچه مادی است، اما خدای متعال بر آن رنگ معنوی پاشیده و راهکارهایی برای تحقق این خواسته مادی- معنوی ارائه کرده که وقف یکی از این راهکارهاست؛ راهی که به انسان امکان می‌دهد از دارایی‌های مادی خود (مانند مال، سرمایه، سبک زندگی و...) به عنوان ابزاری برای ماندگاری معنوی استفاده کند. وقف یعنی بخشیدن وجود به همراه مفید بودن. خداوند عزوجل بودن را با رنگ مفید بودن آمیخته و این اصلاح را در خواست ذاتی انسان جای داده است.
ایشان یادآور می‌شود: اسلام به مسئله وقف اهمیت ویژه‌ای داده، چه در قرآن و چه در روایت‌ها. وقف در اسلام تنها محدود به مسلمانان نیست، بلکه چهره‌ای انسانی و حقوق بشری دارد. تأیید وقف توسط اسلام، در حقیقت ترویج روحیه نوع‌دوستی، بشردوستی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و اندیشیدن به ارتقای جامعه است. وقف نماد بارزی از این مفاهیم است؛ وقتی انسانی چیزی را برای فقیران و نیازمندان یا پیشرفت جامعه وقف می‌کند، خواه استقلال فرهنگی، سیاسی، اجتماعی یا اقتصادی باشد، در ناخودآگاهش این اندیشه نهفته است که «اگر جامعه در رفاه و استقلال باشد، حال من -حالا یا در آینده- نیز خوب خواهد بود». چه زیباست وقتی انسانی می‌گوید: «حتی اگر در این دنیا نباشم، خوشحالم که مردم در آسایش‌اند»، این اوج مفهوم حقوق بشری است که در مسئله وقف تجلی یافته و در تمام ابعاد زندگی انسان جاری است.
از موقوفه‌های طلا تا وقف وقت؛ میراث ماندگار معصومین(ع) در گذر زمان
این کارشناس دینی اظهار می‌کند: در سیره معصومین(ع) نیز توجه ویژه به مسئله وقف مشهود است. امیرمؤمنان علی(ع) به عنوان محور سخنان نهج‌البلاغه، همواره بر اهمیت وقف و پیشگامی در کارهای خیر تأکید داشتند. روایت‌های متعددی از ایشان بر این موضوع صحه می‌گذارند. البته باید افزود وقف ابداع و اختراع اسلام نیست؛ پیشینه آن به پیش از اسلام و حتی در دیگر ادیان بازمی‌گردد. اما اسلام به این سنت، رنگ و بویی قوی‌تر بخشید و آن را به عنوان یک اصل الگوساز در سبک زندگی نهادینه کرد. پیامبر اکرم(ص) در حدیثی فرمودند: روزی از کنار باغستانی عبور می‌کردند و فردی را دیدند که مشغول کاشت درخت است. پیامبر(ص) به او روش بهتری برای درختکاری آموختند. آن مرد در پاسخ گفت: «ای رسول خدا! شما را گواه می‌گیرم که این باغ را برای فقرای مسلمانان وقف کردم». نقل است پس از این اتفاق، آیاتی از سوره مبارکه لیل «فَأَمَّا مَنْ أَعْطَی وَاتَّقَی وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَی...» نازل شد. وقف به عنوان «سنت حسنه» نه تنها مورد تأیید اسلام است، بلکه احکام مفصلی برای آن وضع شده است. کتاب‌های فقهی مانند «کتاب‌الوقف» گواه این گستردگی هستند.
آیت‌الله طباطبایی اشکذری در ادامه به روایتی از امام صادق(ع) اشاره کرده و می‌گوید: در امالی شیخ طوسی(ره) از حضرت نقل شده است که «خَیْرُ ما یُخْلِفُهُ الرَّجُلُ بَعْدَهُ ثَلاثَةٌ: وَلَدٌ بارٌّ یَسْتَغْفِرُلَهُ، وَسُنَّةُ خَیْرٍ یُقْتَدی بِهِ فیها، وَصَدَقَةٌ تَجْری مِنْ بَعْدِه»، امام صادق(ع) فرمود: بهترین چیزی که انسان برای بعد از خودش بر جای می‌گذارد، سه چیز است؛ ابتدا فرزند نیکوکاری که برای او آمرزش می‌طلبد، دیگر سنت نیکی که به آن اقتدا می‌کنند و در نهایت صدقه جاریه‌ای که پس از او هم ادامه یابد. نکته قابل تأمل این است که وقف تنها به مال و سرمایه محدود نمی‌شود؛ هر چند در ذهن عموم، وقف مترادف با حبس مال در راه خیر است. هر چیزی که ارزشمند باشد، حتی اگر ارزش مادی نداشته باشد، می‌تواند موضوع وقف قرار گیرد. به عنوان مثال، مشاوره یکی از نیازهای حیاتی جامعه امروز است. آسیب‌های زندگی فردی، دینی، سیاسی و فرهنگی گاه ناشی از نبود مشاوران آگاه و متعهد است. وقف زمان و تخصص در حوزه‌هایی مانند مشاوره فرهنگی، بین‌المللی یا تبلیغی، خود نوعی وقف معنوی محسوب می‌شود. امروزه در عرصه بین‌الملل، بسیاری نیازمند راهنمایی‌های تخصصی برای فعالیت در کشورهای مختلف (مانند آفریقا یا جهان عرب) در حوزه‌های تبلیغ دین، توسعه فرهنگی یا تمدن‌سازی اسلامی هستند. اگر متخصصان بخشی از وقت خود را به ارائه رایگان مشاوره در این زمینه‌ها اختصاص دهند، این اقدام هر چند ممکن است وقف شرعی به شمار نیاید اما در مفهوم فرهنگی وقف جای می‌گیرد و اثری ماندگار از خود بر جای می‌گذارد.
وقف علوی؛ الگویی جاودان برای اقتصاد مقاومتی
این استاد برجسته حوزه به ابعاد دیگر وقف نیز اشاره کرده و یادآور می‌شود: در عرصه تولید، هم در گذشته و هم امروز، مسئله وقف نقش کلیدی دارد. رهبر معظم انقلاب در سال‌های اخیر با شعارهایی مانند تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌زا بر محوریت اقتصاد مقاومتی تأکید کرده‌اند. اقتصادی که در برابر تکانه‌های جهانی مقاوم باشد و به ریزش نینجامد. امروزه شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور نیازمند حمایت دولت، بخش خصوصی و نهادهای مردمی هستند. این شرکت‌ها با دانش و فناوری خود می‌توانند تولید داخلی را تقویت کنند و جایگاهی جهانی برای ایران رقم بزنند. اگر واقفانی در این عرصه، موقوفاتی را برای کمک به تولید دانش‌بنیان اختصاص دهند، این اقدام هر چند گاه با منافع مالی همراه باشد می‌تواند انگیزه‌ای الهی داشته باشد.
این نهج‌البلاغه‌پژوه می‌گوید: امیرمؤمنان علی(ع) به عنوان یکی از بزرگ‌ترین واقفان تاریخ، موقوفات گسترده‌ای داشتند. ایشان غنائم جنگی، قنات‌ها، نخلستان‌ها و باغ‌های خود را برای فقیران وقف می‌کردند. در حکمت هفت نهج‌البلاغه آمده است: «الصَّدَقَهُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ» صدقه دارویی شفابخش و نتیجه‌بخش است. وقف و انفاق راهکاری برای مبارزه با فقر به عنوان یک بیماری اجتماعی است، نه مبارزه با فقیر که محترم و مکرم است. در وصیت‌نامه امام علی(ع) که عبدالرحمن بن حجاج در کتاب وسائل الشیعه نقل کرده و به نوعی وقف‌نامه امیرالمؤمنین(ع) است، آمده: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، هَذَا مَا أَوْصَی بِهِ وَ قَضَی فِی مَالِ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ(ع) ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللهِ... لِیُدْخِلَنِی بِهِ الْجَنَّةَ وَ یُصْرِفَنِی بِهِ عَنِ النَّارِ وَ یُصْرِفَ النَّارَ عَنِّی یَوْمَ تُبَدَّلُ الْوُجُوهُ...». در خطبه ۲۴ نهج‌البلاغه که وصیت‌نامه حضرت است، نشان‌دهنده انگیزه الهی امام(ع) در وقف اموالشان برای رضای خدا و نجات از آتش جهنم است. در بخش‌های مختلف دیگر نیز سایر ائمه معصومین(ع) موقوفاتی داشتند. اگر پیرو حضرات معصومین(ع) هستیم باید بدانیم امروز یک مصداق از پیروی از حضرات معصومین(ع) توجه به سیره علمی آنان و درمان اقتصاد و تقویت اقشار آسیب‌پذیر و تلاش برای ارتقای سطح قوت جامعه اسلامی است که همه با توسعه وقف در جامعه انجام خواهد شد. امیرالمؤمنین(ع) در روایتی نقل شده در دعائم الاسلام فرموده‌اند: «الصَّدَقَةُ و الحَبسُ ذَخیرَتانِ فَدَعُوهُما لِیَومِهِما» یعنی صدقه و وقف دو ذخیره‌اند، آن‌ها را برای روز خودشان (قیامت) وانهید.
جریان سرمایه‌های جاری در مسیر ماندگاری
آیت‌الله طباطبایی اشکذری در پایان تصریح می‌کند: وقف تنها به مال مادی محدود نمی‌شود. امروزه بیمارستان‌ها، مدارس علمیه وقفی، زایشگاه‌های موقوفه و... برکات گسترده‌ای دارند. بسیاری از مراجع بزرگ مانند امام خمینی(ره)، آیت‌الله بروجردی(ره) و شهید مطهری(ره) در مدارس وقفی پرورش یافتند. خداوند در آیه 96 سوره مریم می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند، خدا محبتی در دل‌های مردم برایشان قرار می‌دهد. حتی برخی حاکمان تاریخ که هیچ چیزی از اموال آنان باقی نمانده، با ساخت کاروانسراهایی در مسیر زیارت امام رضا(ع)، نامی ماندگار از خود بر جای گذاشتند. وقف ابعاد گوناگونی دارد؛ مبارزه با حرص و طمع، کنترل روحیه مصرف‌گرایی و ثروت‌اندوزی، نشر فرهنگ تعاون و حیات طیبه، توسعه باقیات الصالحات، محبوب‌سازی افراد در جامعه، ترویج فرهنگ اسلامی- اخلاقی و نوع‌دوستی، نشانه‌ای از ایمان انسان معتقد، تقویت روحیه جمعی، مشارکت در کارهای عمومی و پیوند گذشته با آینده از طریق ایجاد موقوفاتی که نسل‌ها از برکات آن بهره می‌برند. اگر وقف در حوزه‌های مختلف مانند عرصه‌های علمی، پزشکی و دانش‌بنیانی توسعه نیابد، سرمایه‌ها به جای جریان در مسیر مفید؛ متراکم و راکد می‌مانند. قرآن کریم قارون را به عنوان نماد ثروت‌اندوزی نکوهش می‌کند، اما سرمایه جاری و وقفی همچون حمایت بی‌شائبه حضرت خدیجه(س) از پیامبر اکرم(ص) الگویی الهی و مورد تأیید است.
نظر شما