وجود بارگاه مقدس حضرت رضا(ع) در مشهد فرصت مغتنمی است برای حضور بسیاری از علما و فرهیختگان دینی و مذهبی به منظور پرداختن به نشر علوم دینی در مباحث گوناگون، زیرا شخصیت امام هشتم(ع) به عنوان عالم آل‌محمد(ع) ازجنبه علمی چنان برجسته است که بارگاه مطهر آن حضرت، علاوه بر یک مکان مقدس دینی، به عنوان مرکزی برای تدریس علوم مختلف دینی و مذهبی در ادوار مختلف تاریخ مشهد و خراسان و بعضاً ایران و جهان اسلام مطرح بوده است.
آن‌گونه که زهرا فاطمی مقدم، مسئول امور ارزشیابی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس بیان می‌کند، سابقه حضور علما و شخصیت‌های دینی و پرداختن آنان به تدریس در این بارگاه مبارک به حدود ۴۴۳ سال پیش (بیش از چهار قرن) بازمی‌گردد. در ادامه، بخش‌هایی از سخنان این دانشجوی دوره دکترای رشته تاریخ را که خالی از لطف هم نیست، دنبال کنید.
سابقه ۴۴۳ ساله تدریس مدرسان در حرم منور امام رضا(ع)
آستان قدس رضوی به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای مذهبی و فرهنگی، فعالیت گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف ازجمله آموزش دارد. در حقیقت وجود بارگاه منور رضوی فرصت مغتنمی برای حضور علما و استادان برجسته علوم دینی بوده تا به تدریس و بیان مسائل علمی و دینی در این مکان مقدس بپردازند. بررسی منابع و اسناد موجود نشان می‌دهد سابقه تدریس علوم دینی در حرم مطهر رضوی دست‌کم به قرن چهارم و حضور برخی علما مانند مرحوم شیخ صدوق(ره) در این بارگاه مقدس و برپایی چند جلسه درسی برمی‌گردد. البته تا مدت‌ها برپایی جلسات آموزشی در حرم مطهر پراکنده و محدود بود، اما با ساخت مدارس دینی در حرم مطهر امام هشتم(ع) و اطراف آن، به‌خصوص از دوره تیموری به بعد، این موضوع جنبه رسمی و مستمر پیدا کرد. وجود مدارسی مانند مدرسه پریزاد، مدرسه دو در، مدرسه بالاسر، مدرسه پایین پا و... نشان از تلاش‌های صورت گرفته در حرم مطهر امام رئوف(ع) در راستای گسترش فضاهای آموزشی بوده است.
همچنین از دوره تیموری به بعد به‌طور رسمی شاهد حضور افرادی به عنوان «مدرس» با حقوق تعیین شده در حرم مطهر رضوی هستیم، به‌گونه‌ای که در یکی از منابع، فرمانی از یکی از شاهان تیموری در انتصاب «مولانا سید غیاث‌الدین موسوی» به عنوان منصب «مدرسی» در حرم منور امام هشتم(ع) دیده می‌شود. در واقع می‌توان وی را به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مدرسان حرم مطهر رضوی معرفی کرد.
با شکل‌گیری تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در عصر صفوی، این موضوع استمرار پیدا کرد و حالت رسمی به خود گرفت. اسناد مربوط به اداره حرم مطهرامام رضا(ع) از دوره صفوی به بعد، گویای حضور عالمان دینی در بارگاه رضوی به عنوان «مدرسان آستان قدس» است. قدیمی‌ترین سندی که به این موضوع اشاره دارد مربوط به سال ۱۰۰۳ هجری قمری و اوایل دوره صفوی است. این سند که متعلق به ۴۴۳ سال پیش است به پرداخت حقوق و مواجب از سوی متولی وقت آستان قدس به «عبدالکاظم مدرس» اشاره دارد.
از این زمان به بعد، افراد بسیاری در سال‌های مختلف با عنوان مدرس در حرم مطهر رضوی خدمت کرده‌اند؛ افرادی مانند «میرزا غیاث‌الدین محمد»، «میرزا محمد ابراهیم حسینی»، «میرزا علی نقی ترشیزی»، «میرزا محمدعلی شریعتمدار»، «ملا غلامحسین» و... از جمله این مدرسان بوده‌اند.
نکته قابل توجه اینکه در برخی اسناد به‌ویژه در اوایل دوره صفوی، هنگام ذکر نام مدرسان آستان قدس، به اسامی تعدادی طلبه هم اشاره شده است. به نظر می‌رسد ایشان طلبه‌ها و مستمعان هر یک از این مدرسان بودند که احتمالاً در حرم مطهر و یا یکی از مدارس دینی در محضر آنان شاگردی می‌کردند.
مدرسان حرم مطهر چگونه انتخاب می‌شدند؟
با توجه به اسناد موجود و بنا بر رسم معمول، مدرسان حرم مطهر امام رضا(ع) توسط متولیان وقت آستان قدس و از میان علمای دینی و رجال فرهیخته صاحب دانش انتخاب شده و پس از معرفی به دربار، فرمان انتصاب این فرد از سوی شاه و سلطان مملکت صادر می‌شده است. این موضوع نشان از جایگاه ویژه و خاص این منصب دست‌کم تا اواسط دوره قاجار دارد. بر همین اساس از دوره صفوی به بعد چندین فرمان از سوی شاهان وقت ایران در انتخاب مدرسان آستان قدس باقی مانده که یکی از معروف‌ترین این فرامین مربوط به سال ۱۱۳۳ هجری قمری و اواخر دوره صفوی است. این فرمان که از سوی شاه سلطان حسین صفوی صادر شده مربوط به انتصاب «آقا محمد بدیع خادم» به عنوان مدرس آستان قدس است. در بخشی از این سند این‌گونه آمده است: «... آقا محمد بدیع خادم آستانه مقدسه منوره متبرکه سدره مرتبه عرش درجه که جمال حالش به زیور دانش و کمال آراسته است از ابتدای شش ماهه اودئیل (سال ترکی) به تدریس آستانه مقدس تعیین می‌گردد...».
با گذشت زمان و به‌تدریج از اواخر دوره صفوی شاهد افزایش تعداد مدرسان آستان قدس هستیم، به‌گونه‌ای که در هر کشیک تعدادی مدرس مخصوص همان کشیک تعیین می‌شدند. گسترش و اهمیت این موضوع به شکلی بود که حتی مسجد جامع گوهرشاد نیز مدرس مجزا و مخصوص خود را داشت. درباره وظایف و نوع تدریس این مدرسان چندان نمی‌توان اظهارنظر کرد، اما براساس برخی آگاهی‌هایی که در اسناد به چشم می‌خورد، به نظر می‌رسد آن‌ها موظف بودند به آموزش مسائل شرعی به کارکنان هر کشیک بپردازند. در بخشی از سندی که حاوی دستور متولی وقت آستان قدس در دوره قاجار در سال ۱۳۲۷ قمری خطاب به مدرسان هر کشیک صادر شده در این زمینه چنین آمده است: «... مدرسان هر کشیک در هر روز، اهالی کشیک خود را جمع نموده مسائل فریضه شرعیه به ایشان تعلیم نمایند...». اما به‌تدریج از حضور و اقتدار مدرسان در حرم مطهر کاسته می‌شود، به شکلی که در نظام‌نامه خدمات کشیکی دیگر نامی از ایشان دیده نمی‌شود، حتی در دوره پهلوی تعداد آن‌ها بسیار کم می‌شود.
نظر شما