حکمت ۱۹:

«مَنْ جَرَی فِی عِنَان أَمَلِهِ، عَثَرَ بِأَجَلِهِ.»

ترجمه:

کسی که در مسیر آرزوهایش گام بردارد در (دام) مرگ خواهد افتاد!

شرح:

نتیجه تسلیم در برابر آرزوها:

امام(علیه السلام) در این گفتار کوتاه و حکمت آمیز خود به مسئله طول آرزوها و سرنوشتی که دامان انسان را می گیرد اشاره کرده می فرماید: «کسی که در مسیر آرزوها گام بردارد در (دام) مرگ خواهد افتاد»; (مَنْ جَرَی فِی عِنَان أَمَلِهِ عَثَرَ بِأَجَلِهِ(۱)).

أمل به معنای هر نوع آرزو است; خواه آرزوی معقول باشد یا نامعقول، از این رو این واژه در مورد معصومان و اشخاص برجسته نیز به کار رفته آنها را کعبه آمال می نامند و حتی خداوند به عنوان «منتهی الأمل» شمرده شده که همان آخرین نقطه آرزو است. در مناجات مفتقرین از مناجات پانزده گانه امام سجاد(علیه السلام)می خوانیم: «یا مُنْتَهی أَمَلِ الاْمِلینَ» و در حدیث نیز از پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله)نقل شده که فرمود: «الاَْمَلُ رَحْمَةٌ لاُِمَّتِی وَلَوْ لاَ الاَْمَلُ مَا رَضَعَتْ وَالِدَةٌ وَلَدَهَا وَلاَ غَرَسَ غَارِسٌ شَجَراً; آرزو مایه رحمت برای امت من است و اگر آرزو نبود هیچ مادری فرزندش را شیر نمی داد و هیچ باغبانی درختی نمی کاشت».(۲) زیرا آرزوهاست که انسان را به تلاش و کوشش برای رسیدن به اهداف برتر و بالاتر وا می دارد.

ولی همین آرزو هرگاه به صورت نامعقول درآید و تبدیل به آرزوهای دور و دراز و دست نیافتنی شود انسان را چنان به خود مشغول می دارد که از همه چیز حتی خداوند و مرگ و معاد غافل می شود و چنان سرگرم می گردد که ناگهان مرگش فرا می رسد در حالی که دستش از همه چیز تهی است.
تعبیر به «مَنْ جَری...» (مطابق برخی نقل ها) «مَنْ أَرْخی عِنانَ أَمَلِهِ» (کسی که لجام آرزو را سست و رها کند.) اشاره به همین آرزوهاست و به تعبیر دیگر، آرزو تشبیه به مرکب سرکشی شده که اگر عنان و زمام او را رها کنند طغیان می کند و انسان را در پرتگاه می افکند.

درباره طول امل و درازی آرزوها و پیامدهای سوء آن بحث گسترده ای در روایات معصومان آمده است که به چند نمونه آن اشاره می شود.
از جمله در حدیثی از امیر مؤمنان علی(علیه السلام) می خوانیم: «اَلأَمَلُ یُفْسِدُ الْعَمَلَ وَیَفْنِی الاَْجَلَ; آرزوهای دراز اعمال انسان را تباه می کند و مرگ را به فراموشی می افکند».(۳)
در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم: «اَلأَمَلُ سُلْطانُ الشَّیاطینِ عَلَی قُلُوبِ الْغافِلینَ; آرزوی دور و دراز مایه سلطه شیاطین بر دل های غافلان است».(۴)
باز در حدیثی از همان حضرت آمده است: «اَلأَمَلُ کَالسَّرابِ یُغِرُّ مَنْ رَآهُ وَیَخْلِفُ مَنْ رَجاهُ; آرزوهای دور و دراز همچون سراب است بیننده را می فریبد و آن کس را که بر آن دل ببندد مأیوس می سازد»(۵). (۶)

پی نوشت:

(۱). «با» در «بِأجَلِهِ» همان گونه که جمعی از محققان گفته اند به معنای «فی» است; یعنی چنین شخصی که اختیار خود را به دست آرزوها سپرده در مرگش سقوط می کند در حالی که عمل مثبتی انجام نداده است.
(۲). بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۷۵.
(۳). غررالحکم، ح ۷۲۵۲.
(۴). همان، ح ۷۲۰۶.
(۵). همان، ح ۷۲۰۷.
(۶). سند گفتار حکیمانه: این جمله حکمت آمیز در کتاب المائة ابو عثمان جاحظ که قبل از سیّد رضی می زیسته آمده است و در کتاب طراز به صورت فصیح تری: «مَنْ أرْخی عِنانَ أملِهِ» دیده می شود و از عبارت فتال نیشابوری در کتاب روضة الواعظین استفاده می شود که امیر مؤمنان این جمله را در لابه لای چندین جمله حکمت آمیز دیگر بیان فرموده. (مصادر نهج البلاغه، ج ۴، ص ۲۰) و در کتاب تمام نهج البلاغه این جمله را در لابه لای خطبه سی و پنجم نهج البلاغه آورده در حالی که مرحوم سیّد رضی آن را در این خطبه نیاورده است. (تمام نهج البلاغه، ص ۴۷۶).

منبع: کتاب پیام امام امیر المومنین (علیه السلام)، شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه