از طرف دیگر، بسیاری از زائران و مجاوران بارگاه مطهر رضوی، کلمه «خادم» را به عنوان واژه‌ای عام برای همه خدمتگزاران حرم مطهر امام رضا(ع) به کار می‌برند، اما مطابق اسناد و مدارک موجود در آستان قدس رضوی، عنوان «خادم» در تشکیلات بارگاه مطهر امام هشتم(ع) از تعریف و وظیفه خاصی برخوردار است. به همین مناسبت و برای اطلاع بیشتر از تاریخچه عنوان خادم در تشکیلات آستان قدس رضوی در ادامه می‌توانید بخش‌هایی از گفت‌وگوی خبرنگار روزنامه قدس با «مریم ولی‌پور» کارشناس نمایه‌سازی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی را دنبال کنید. وی کارشناس ارشد رشته تاریخ بوده و ۱۳ سال سابقه کار در این مرکز دارد.
خادم حرم مطهر رضوی
قدیم الایام و در تشکیلات اداری آستان قدس رضوی واژه «خادم» به طور عام به هر یک از خدمتگزاران آستان مقدس امام رضا(ع) اطلاق می‌شد، ولی هر یک از خدمه حرم مطهر رضوی به طور خاص، وظایف مشخصی بر عهده داشتند. این وظایف در دوره صفویه و از زمان شاه عباس اول به طور ویژه تفکیک شدند.
در اقوال تاریخی این گونه بیان شده که شاه عباس صفوی زمانی که در مشهد حضور داشت، شخصاً به عنوان سرکشیک سایر خدام و خادم‌باشیان در حرم مطهر امام رضا(ع) حاضر می‌شده است.
در دوران صفویه و قاجاریه با شکل‌گیری کشیک‌های سه‌گانه و بعدها کشیک‌های پنج‌گانه در حرم مطهر رضوی، عده‌ای از خدمه موظف شدند طبق برنامه‌ای معین تطهیر، نظافت، شست‌وشو و جاروکشی حرم مطهر و رواق‌ها را انجام دهند و این امر از آن زمان تاکنون معمول بوده است. از دیگر وظایف خدام، جمع‌آوری نذورات ضریح و تحویل آن به اداره خزانه حرم مطهر بوده و برای این کار منصب خاصی به نام «خادم ضریح» وجود داشته و این کار را بر عهده می‌گرفته است. ارائه خدمت در حوزه روضه منوره حرم مطهر از وظایف خاص خادمان بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) بوده و این خدمت همچنان نیز ادامه دارد.
«نظام‌نامه خدمات کشیکی» با قدمتی ۱۴۷ ساله
در نظام‌نامه خدمات کشیکی که در سال ۱۲۹۹ قمری و در دوره قاجار به دستور «رکن‌الدوله» متولی‌باشی وقت آستانه مقدسه رضویه و والی خراسان تهیه شده به شرح وظایف سرکشیکان، خادم‌باشیان و همچنین خادمان حرم مطهر پرداخته شده است.
بر اساس این سند هر یک از خادمان موظف بودند هر روز پس از چیدن و خاموش کردن شموع (شمع‌ها) حرم مطهر و چلچراغ‌ها، یک ساعت و نیم از آفتاب گذشته، همگی به همراه سرکشیک و خادم‌باشی آن روز، در رواق دارالحفاظ حاضر شوند و پس از قرائت خطبه غرا، اهل کشیک گذشته به منزل بازگشته و خادمان آن روز اعم از ملتزم و غیرملتزم طبق دستورالعمل به محل خدماتشان رجوع کرده و بر حسب التزامشان به کار مشغول می‌شدند. مراقبت از حال زائران و محافظت از طلا و جواهرات حرم مطهر از دست‌اندازی اشرار، تهیه شموع از شماع‌خانه که توسط خادم امین انجام می‌شده است و مراقبت از شام و ناهار خدام در کارخانه خدامی و زواری برای تحویل جنس مرغوب از دیگر وظایف خدام به شمار می‌آمده است. در این نظام‌نامه ساعات کاری، استراحت، تغذیه و پرداختن به امور دینی خدام در طول روز به تفکیک مشخص شده است.
از تعداد خادمان حرم مطهر امام هشتم(ع) در دوره صفویه اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما مطابق طومار علیشاهی در عهد افشاریه از کشیک‌های پنج‌گانه ۱۷ تن خادم بوده‌اند. در عهد قاجار این تعداد افزایش داشت و در هر کشیک ۴۰ خادم مشغول خدمت بودند. اوایل دوره پهلوی و در زمان نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی، هر کشیک ۸۰ خادم داشت. البته در دوره پهلوی اول و پس از اصلاحات اداری آستان قدس رضوی، تعداد خادمان حرم مطهر کاهش یافت و همچنین نظام‌نامه‌ای برای شرح وظایف خدمات کشیکی در حرم مطهر در سال ۱۳۰۷ شمسی تدوین شد که خادمان آستان قدس رضوی طبق دستورالعمل آن به انجام وظایف مربوط می‌پرداختند. همچنین خدام از دیرباز مانند دیگر خدمه حرم مطهر امام هشتم(ع) دارای حقوق خاص خود بودند و به دو صورت جنس و نقد و گاهی ترکیبی از هر دو، مواجب خود را دریافت می‌کردند.
از خادم «ضریح» تا خادم «حضور» و خادم «مُلتزم»
در آستان قدس علاوه بر منصب خادمی، مناصب خادم‌باشی، خادم پنج کشیک، خادم توحیدخانه، خادم حضور، خادم ضریح، خادم کتابخانه و غیره نیز وجود داشته است. خادم پنج کشیک از مناصب دوره قاجار است. در حکمی که در سال ۱۲۶۶ قمری از سوی ناصرالدین شاه صادر شده، سید تاج‌الدین رضوی به خدمت خادمی پنج کشیک منصوب و مبلغ ۳۰ تومان نقد و ۳۰ تومان جنس علاوه بر مواجب کشیک‌نویسی برای وی مقرر شد.
منصب دیگر در ارتباط با خادمی حرم مطهر، «خادم توحیدخانه» بوده و اختصاص به سادات رضوی داشته است. در برخی از اسناد قاجار به منصب «خادم حضور» نیز اشاره شده، ولی حدود وظایف وی دقیقاً مشخص نیست. به نظر می‌رسد در این دوره این منصب در میان خاندان «اوکتای قاآن میرزای قاجار» رئیس کتابخانه آستان قدس و بعدها فرزندان و نوادگان وی (عبدالعلی سراج السلطان و عبدالرضا اوکتایی) مرسوم بوده است. گزارش‌های روزانه و ماهانه از تعیین محل کشیکی خدام مختلف در آستان قدس رضوی وجود دارد که جالب توجه است و در آن به اسامی «خادمان ملتزم و غیرملتزم» و اسامی خادمان در قسمت‌های مختلف حرم مطهر رضوی اشاره شده است.
شایان ذکر است، مکان استراحت خدام در گذشته «کشیک‌خانه» نامیده می‌شد. در دوره افشار، خدام در کشیک‌خانه غذایشان را صرف می‌کردند، آسایشگاه خدام در دوره قاجار چندین بار تغییر مکان داده و زمانی در مدرسه علی نقی میرزا و مدتی در دارالسرور و طبقه فوقانی آن و مدتی در ضلع غربی صحن عتیق (صحن انقلاب کنونی) بوده است و اکنون در ضلع شرقی آن صحن قرار دارد.
قدیمی‌ترین سند مرتبط با عنوان خادم با قدمت بیش از چهار قرن
در اداره اسناد آستان قدس رضوی، اسناد متعددی در مورد «خادم» و مطالب مربوط به آن موجود است. قدیمی‌ترین سند موجود که در آن به خدمت «خادم» اشاره شده مربوط به سال‌های ۱۰۰۳ و ۱۰۰۴ قمری است. در این اسناد که قبض وصول بوده، به پرداخت وظیفه به «میرمحمدیوسف خادم» اشاره شده و میزان آن یک تومان رایج خراسانی بوده (سند شماره ۱/۲۷۴۹۶) و در مورد میرزا محمدحسینی خادم و میزان آن، ۲۰ خروار غله مناصفه (سند شماره ۱/۲۷۴۹۷) بوده است.
نظر شما