در جهانی که پیشرفت بی‌رویه صنعتی، انسان را از آغوش طبیعت جدا کرده، آموزه‌های دینی حج چون نسیم رحمت، زنده‌بانی زمین را با عبادت می‌آمیزد. اکنون در پنجمین روز ماه ذی‌الحجه، هم‌زمان با گردآمدن حج‌گزاران در سرزمین‌های مقدس، با حجت‌الاسلام مسعود راعی، استاد حقوق بین‌الملل و نویسنده کتاب «حج و محیط زیست» گفت‌وگو کرده‌ایم.

ایشان در گفت‌وگوی پیش‌رو، از چرایی تبدیل حج به کارگاه آموزشی سبز سخن می‌گوید؛ کارگاهی که ریشه در سیره نبوی منع قطع درختان، تقدس آب‌ها و خاک و امانت‌داری از زمین دارد.

حج؛ کارگاه آموزشی حفاظت از محیط زیست در پرتو تعالیم الهی

حجت‌الاسلام راعی با اشاره به کتاب «حج و محیط زیست» می‌گوید: اعتقاد همه ما بر این است که دین اسلام، دین زندگی پیشرفته، دین دنیا و آخرت و آمیزه‌ای از مادیت و معنویت است. آموزه‌های این دین نورانی، با محوریت اهل بیت(ع)، به ویژه امام رضا(ع)، عالم آل محمد(ع) می‌تواند اداره جامعه را در ابعاد محلی، ملی و جهانی به شکلی کارآمد و پیشرو رقم بزند. اگر زیبایی‌های کلام ائمه(ع)، همان‌گونه که امام رضا(ع) فرمودند: «لَو عَلِمَ النّاسُ مَحاسِنَ کَلامِنا لاتَّبَعُونا» به درستی تبیین شود، فرهیختگان و عموم مردم از این الگوها پیروی خواهند کرد. بر این اساس، در کتاب تلاش کردیم تا نقش مناسک حج را در صیانت از محیط زیست بررسی کنیم.

اما آموزه‌های حج تا چه حد می‌تواند الگویی کارآمد برای حفظ محیط زیست، در معنای گسترده آن شامل محیط طبیعی، اجتماعی و اقتصادی ارائه دهد؟

ایشان توضیح می‌دهد: حج، از یک منظر به مثابه یک کارگاه سه‌روزه آموزشی برای مسلمانان مستطیع است. در این کارگاه، محور اصلی آموزش، گره خوردن عبادت با حفظ محیط زیست است. شرکت در این دوره که با آمادگی روحی و عملی زائران همراه است نه تنها واجب شرعی، بلکه گامی ضروری برای تربیت انسان‌هایی مسئول در قبال آفرینش الهی است؛ همان‌گونه که قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ... لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»(بقره:۱۶۴). این نگاه محیط‌زیست‌محور، نه تنها با رویکرد عبادی و عرفانی حج در تضاد نیست، بلکه مکملی جدایی‌ناپذیر برای آن است. حتی شرایط سخت برگزاری این کارگاه؛ از آب‌وهوای طاقت‌فرسای عرفات و منا تا امکانات محدود و... خود بخشی از آموزش است. این فضای ساده و بی‌آلایش به زائر می‌آموزد که چگونه می‌توان بیابان‌ها را به شهرهایی پاک تبدیل کرد یا شهرها را به تهی بودن بیابان‌ها مبدل کرد . همان‌گونه که قرآن کریم در آیه پیشین، عقلانیت را شرط درک نشانه‌های الهی می‌داند، حج نیز به مسلمانان یادآوری می‌کند که توسعه پایدار و پایداری توسعه، نه با اسراف، که با هماهنگی انسان و طبیعت محقق می‌شود.

حج؛ عبادتی که محیط زیست را به باور دینی می‌دوزد

نویسنده کتاب حج و محیط زیست یادآور می‌شود: در این کارگاه، زائر در بیابان‌های سوزان عرفات و منا درمی‌یابد که شهرسازی مدرن نباید به قیمت نابودی طبیعت باشد، چراکه قرآن هشدار می‌دهد: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ»(روم:۴۱). اینجاست که حج نه یک سفر فردی، که آموزشگاه جمعی می‌شود تا انسان دریابد چگونه می‌توان در سایه ساده‌زیستی و احترام به زمین، هم عبادت کرد و هم جامعه‌ای پایدار ساخت. این همان پیوند ناگسستنی میان عبادت و مسئولیت اجتماعی است که در آیات الهی ریشه دارد.

حجت‌الاسلام راعی ادامه می‌دهد: همه مسلمانان مستطیع مؤظفند در این کارگاه آموزشی، حج حاضر شوند و لباس سفید احرام را بپوشند. این لباس، نمادی است که کوچکترین آلودگی را آشکار می‌کند. احکام حج، صیانت از محیط زیست را به عبادت گره زده است و قطع درختان، شکار حیوانات در حال انقراض یا حتی نگهداری غیرمجاز آهوان را ممنوع کرده است. اگر کسی مرتکب چنین تخلفی شود، علاوه بر پرداخت کفاره و جبران خسارت، عملش بدون قصد قربت پذیرفته نیست. این نوع نگاه به مناسک حج، مسلمانان را به فرهیختگی عملی می‌رساند؛ جایی که هر اقدام باید تنها برای رضای خدا باشد، نه نمایش یا عادت.

وی تأکید می‌کند: این آموزش‌ها فراتر از سفارش‌های اخلاقی است و به‌عنوان آموزه‌های شرعی باید در جان زائران نهادینه شود. قرآن کریم به صراحت می‌فرماید: «فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ» (بقره:۱۹۷). حج، حتی مجادله و ناهنجاری‌های اجتماعی را نیز؛ که به محیط زیست انسانی آسیب می‌زند منع می‌کند. این نگاه بلند دینی، حفاظت از طبیعت و جامعه را هم‌تراز عبادت می‌داند. برای درک جزئیات این پیوند ناگسستنی، باید به سراغ کتاب رفت و از آموزه‌های آن بهره جست.

حج؛ هماهنگی ذبح قربانی با پایداری محیط زیست در پرتو آموزه‌های قرآنی

آیا ذبح گوسفند، گاو یا شتر در حج با محیط‌زیست سبز منافات دارد؟ این استاد حوزه و دانشگاه توضیح می‌دهد: احکام اسلام در این زمینه، کامل و هماهنگ با اهداف جهانی است. ما در محیط زیست با مفاهیمی مانند پروتکشن یا همان حمایت مواجهیم که به معنای حمایت از موجودات در معرض خطر است. اما ذبح حیوانات در حج، دقیقاً در راستای توسعه پایدار و ریشه‌کنی فقر مطلق؛ که از اهداف اصلی سازمان ملل تا ۲۰۳۰ نیز می‌باشد. این نوع حیوانات همانند گوسفند، گاو، شتر از گونه‌های در معرض انقراض نیستند و در هر جغرافیایی، حتی در آب‌وهوای خاص مکه، قابل پرورشند. ذبح آن‌ها نه تنها آلودگی ایجاد نمی‌کند، بلکه با توزیع گوشت میان نیازمندان، گامی عملی برای مبارزه با فقر است. این آموزش در کارگاه حج به مسلمانان یادآوری می‌کند که «لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّی تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ» (آل عمران:۹۲)؛ یعنی رسیدن به نیکی، بدون انفاق آنچه دوست دارید، ممکن نیست.

این پژوهشگر حج تأکید می‌کند: مسئولیت مدیریت این فرآیند بر عهده دولت‌ها، به ویژه دولت سعودی به عنوان متولی حرمین است تا با برنامه‌ریزی عقلایی، همزمان هم از محیط زیست محافظت کنند و هم نیاز جوامع فقیر را برطرف سازند. قرآن کریم می‌فرماید: «وَطَهِّرْ بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْقَائِمِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ» (حج:۲۶). این پاکیزگی تنها محدود به ظاهر نیست، بلکه شامل پاکی محیط زیست نیز می‌شود. همان‌گونه که ابراهیم خلیل‌الرحمان(ع) مأموریت داشت خانه خدا را برای عبادت‌کنندگان پاک نگاه دارد، امروز نیز حفظ محیط زیست حرم، بخشی از همان رسالت است. حیوانات قربانی نه در بیابان رها می‌شوند؛ که خود منشأ آلودگی است بلکه به‌شیوه‌ای سازمان‌یافته، به دست نیازمندان می‌رسند. این همان سیره عقلایی و شرعی است که توسعه پایدار را با عبادت الهی پیوند می‌زند.

حج؛ عبادتی که نقض طبیعت، نقض نماز می‌شود

حجت‌الاسلام راعی در پاسخ به پرسش که آیا بی‌توجهی به طبیعت در حج می‌تواند عبادت را ناقص یا باطل کند؟ می‌گوید: به اعتقاد بنده، آموزش عملی، محور اصلی حج است. از همان لحظه‌ای که زائر وارد سرزمین‌های مقدس می‌شود، مؤظف است آموزه‌های محیط‌زیستی را نه در گفتار، که در رفتارش پیاده کند. در مشعر و منا، حتی کندن یک گیاه کوچک، هرچند محدود حرمت دارد و همه مؤظفند از آن صیانت کنند. اینجا جایی نیست که کسی اجازه داشته باشد زمین را برای اهداف اقتصادی ویران کند یا به جدال و درگیری بپردازد. قرآن کریم می‌فرماید: «وَإِذَا تَوَلَّی سَعَی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ الْفَسَادَ» (بقره:۲۰۵). حج، ماهِ حرام است؛ ماهی که جنگیدن در آن حرام است و این آموزه‌ها در کنار هم نشان می‌دهند این سرزمین، نه تنها مکانی برای آموزش، که آزمایشگاهی برای اجرای عملی حفاظت از محیط زیست در سایه‌ فضای معنوی است. اگر زائری به این دستورات که ریشه در «وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا» (اعراف:۵۶) دارد بی‌توجهی کند، گویی نمازش را شکسته؛ چراکه عبادت بدون التزام به امانتداری الهی، در عمل ناتمام است.