در سال‌های اخیر، فناوری‌های نوین، به‌ویژه هوش مصنوعی (AI)، به‌عنوان یکی از مؤثرترین عوامل تحول در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و حکمرانی جهانی شناخته شده‌اند. با توجه به روندهای سریع رشد این فناوری‌ها، گزارش «فناوری و نوآوری ۲۰۲۵» منتشرشده از سوی کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (UNCTAD)، چشم‌اندازها و چالش‌های جهانی مرتبط با توسعه و به‌کارگیری هوش مصنوعی را مورد بررسی قرار داده است.

این نوشتار، به تحلیل وضعیت کنونی هوش مصنوعی، نابرابری‌های فزاینده در دسترسی و بهره‌برداری از آن، فرصت‌های توسعه‌ای و همچنین تهدیدهای احتمالی آن می‌پردازد. در کنار آن، نقش حیاتی سیاست‌گذاری‌های ملی، تدوین مقررات اخلاق‌محور و همکاری‌های بین‌المللی در جهت ایجاد چارچوبی عادلانه، پایدار و فراگیر برای حکمرانی فناوری هوش مصنوعی مورد تأکید قرار می‌گیرد.

تحولات امروز با ظهور فناوری‌های پیشرو (مرزی) (Frontier Technologies) مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، داده‌های کلان، نانوفناوری، و فناوری زیستی، تأثیرات شگرفی بر ساختار اقتصاد جهانی، ساختارهای اجتماعی و پایداری زیست‌محیطی داشته‌اند.

بر اساس گزارش UNCTAD، تا سال ۲۰۳۳، ارزش بازار فناوری‌های پیشرو به ۱۶.۴ تریلیون دلار خواهد رسید که بیشترین سهم آن متعلق به هوش مصنوعی با حدود ۳۰٪ است. با وجود این، توسعه این فناوری‌ها به‌طور نابرابر بین کشورها و شرکت‌ها توزیع شده و خطر تشدید شکاف دیجیتال و انحصار فناوری را به همراه دارد.

وضعیت فعلی بازار جهانی فناوری‌های پیشرو (مرزی)

طبق پیش‌بینی‌های گزارش ۲۰۲۵، بازار فناوری‌های پیشرو رشد چشمگیری خواهد داشت. این فناوری‌ها شامل سه گروه اصلی به شرح زیر هستند:

۱. فناوری‌های نسل چهارم صنعت:

• هوش مصنوعی (AI)
• اینترنت اشیاء (IoT)
• داده‌های کلان (Big Data)
• فناوری بلاک‌چین
• ارتباطات نسل پنجم
• چاپ سه‌بعدی
• رباتیک
• فناوری پهپادها

۲. فناوری‌های سبز:

• انرژی خورشیدی فتوولتائیک (PV)
• انرژی خورشیدی متمرکز
• سوخت‌های زیستی
• بیوگاز و زیست‌توده
• انرژی بادی
• هیدروژن سبز
• خودروهای الکتریکی

۳. سایر فناوری‌ها:

• نانوفناوری
• تغییرات ژنتیک (اصلاح ژن)

رشد بازار فناوری‌های پیشرو (مرزی) (۲۰۲۳ تا ۲۰۳۳)

بازار فناوری‌های پیشرو از سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۳ رشدی معادل ۵۵۶٪ را تجربه خواهد کرد. چنین افزایشی نشان‌دهنده اهمیت روزافزون فناوری‌های پیشرفته در تحول ساختار اقتصادی و صنعتی جهانی است.

این رشد چشمگیر را می‌توان به سه عامل اساسی نسبت داد:

1. شتاب در توسعه هوش مصنوعی و کاربردهای آن در صنایع مختلف از جمله سلامت، تولید و آموزش.
2. افزایش سرمایه‌گذاری شرکت‌های بزرگ فناوری و تسلط آن‌ها بر زیرساخت‌های دیجیتال و داده.
3. هم‌افزایی میان فناوری‌ها مانند ترکیب AI با IoT، بلاک‌چین و انرژی‌های تجدیدپذیر که موجب ایجاد اکوسیستم‌های نوآورانه و پرشتاب شده‌اند.

با توجه به سهم غالب کشورهای توسعه‌یافته در زیرساخت و دانش فناورانه، اگر کشورهای در حال توسعه در سیاست‌گذاری، آموزش و توسعه زیرساخت دیجیتال سرمایه‌گذاری نکنند، شکاف فناورانه ممکن است به‌مراتب عمیق‌تر شود.

پیش‌بینی رشد بازار هر یک از فناوری‌های پیشرو تا سال ۲۰۳۳ بر اساس گزارش UNCTAD۲۰۲۵

تمرکز سرمایه‌گذاری و تولید دانش فناورانه

داده‌ها نشان می‌دهد که اکثریت سرمایه‌گذاری‌ها و تولید دانش در اختیار شرکت‌های معدودی است:

• تنها ۱۰۰ شرکت، بیش از ۴۰٪ سرمایه‌گذاری جهانی در R&D را انجام می‌دهند.
• ایالات متحده، چین و چند کشور صنعتی دیگر، سهم عمده‌ای از اختراعات ثبت شده را در اختیار دارند.

سهم کشورها از ثبت اختراعات در حوزه هوش مصنوعی (۲۰۰۰–۲۰۲۳)

همچنین، حوزه نرم‌افزار و خدمات کامپیوتری به‌عنوان موتور اصلی سرمایه‌گذاری در R&D طی یک دهه گذشته رشد چشمگیری داشته و از حوزه‌های داروسازی و سخت‌افزار پیشی گرفته است.

هوش مصنوعی به‌عنوان فناوری عمومی (GPT)

هوش مصنوعی، به‌ویژه با ظهور AI، از یک ابزار به یک فناوری عمومی (General-Purpose Technology) تبدیل شده است. قابلیت‌های آن اکنون نه‌تنها شامل تحلیل و پیش‌بینی، بلکه تولید محتوای نو، فهم زبان طبیعی، و مدل‌سازی پیچیده می‌گردد.

سه موج اصلی پیشرفت هوش مصنوعی

چالش‌ها و شکاف فناوری (AI Divide)

گزارش تأکید دارد که شکاف دیجیتال در سه بُعد اصلی ظاهر می‌شود:

1. زیرساخت: بیشتر ظرفیت محاسباتی مانند ابرکامپیوترها و دیتاسنترها در آمریکا و چین متمرکز است.
2. داده: شرکت‌های بزرگ، منبع اصلی داده‌های آموزشی و تمرینی برای مدل‌های AI هستند.
3. مهارت: کشورهای در حال توسعه با کمبود جدی در نیروی انسانی متخصص مواجه‌اند.

سیاست‌گذاری و حکمرانی بین‌المللی

همچنین این گزارش بر نیاز به حکمرانی جهانی برای هدایت هوش مصنوعی به سوی توسعه فراگیر تأکید می‌کند.

پیشنهادات:

• ایجاد مکانیزم‌های پاسخگویی و شفافیت در مدل‌های AI
• حمایت از مالکیت فکری، امنیت داده و اخلاق در AI
• توسعه زیرساخت دیجیتال عمومی در سطح جهانی
• ایجاد چارچوب‌های همکاری باز و تقویت ظرفیت‌سازی برای کشورهای در حال توسعه

نتیجه‌گیری:

هوش مصنوعی به‌سرعت در حال تبدیل شدن به نیروی محرک اقتصادی و اجتماعی قرن ۲۱ است. اما برای بهره‌گیری کامل و منصفانه از آن، کشورها باید سیاست‌های جامع و عدالت‌محوری در حوزه‌های زیرساخت، داده و مهارت اتخاذ کنند. همچنین، ایجاد نظم جهانی برای حکمرانی مسئولانه بر این فناوری، پیش‌نیاز حیاتی توسعه‌ای پایدار و انسانی در دوران دیجیتال است.