در این میان هنرمندان عرصه‌های مختلف هنر (نقاشی، خط، طراحی، تذهیب، مینیاتور و...) نیز با اندوخته و بضاعت هنری خود به ساحت پاک پیامبر رحمت(ص) عرض ادب و ارادت و تعظیم کرده‌اند.
اما آنچه سبب شد به این موضوع بپردازیم، اقدام «سیدمحمد بهروز» کارشناس و مرمت‌کار اداره ذخایر و نفایس اداره کل نذورات آستان قدس رضوی در مرمت و بازسازی یکی از این آثار هنری نفیس در زمینه تابلو نقاشی‌خط موجود در این اداره مرتبط با بیان خصائل پیامبر اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) است. در ادامه بخش‌هایی از سخنان این کارشناس ارشد مرمت آثار در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را دنبال کنید.
ابتدا درباره توجه هنرمندان مسلمان به موضوع شمایل‌نگاری و بیان خصائل حضرات معصومین(ع) و به ویژه پیامبر اسلام(ص) توضیح دهید.
محور اصلی نقاشی‌های آیینی در جهان اسلام، اولیای خدا به ویژه شخص پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) بوده که مورد توجه و اهتمام هنرمندان مسلمان نیز واقع شده و در این راستا آثار بسیار زیادی هم خلق و ارائه شده است.
آثار هنری نقاشی‌خط مرتبط با پیامبر اکرم(ص) نیز از همین دست از آثار است که در آن پیامبر اسلام(ص) در میان صحابی گرانقدرشان دیده می‌شوند. ترکیب‌بندی این اثر به گونه‌ای است که حضرت محمد(ص) محور اصلی و سایر اصحاب با توجه به شأن و منزلت در کنار آن حضرت قرار گرفته‌اند. به این ترتیب نزدیک‌ترین آن‌ها به ایشان حضرت امیرالمؤمنین(ع) و حسنین(ع) در حالت نشسته و دیگر پیروان و صحابه ایستاده و برخی دیگر نیز نشسته‌اند.
شمایل‌نگاری رسول خدا(ص) یکی از مهم‌ترین حوزه‌های هنر دینی است که در مکاتب نگارگری تاریخ میانه ایران کاربرد داشته است. اغلب شمایل نگاره‌ها در دوره‌های نخستین تاریخ میانه دارای اشتراکاتی همچون چهره‌های بدون نقاب، کاربردهاله گرد دور سر، گزینه رنگی محدود، ساختار عمدتاً ایستا و ساده و خلوص و بی‌پیرایگی عناصر بصری و... هستند اما از عصر ایلخانی به بعد، از سادگیشان کاسته شده و به ترفندهای بصری ممتازی همچون دقت در جزئیات، چهره نقابدار، گزینه رنگی متنوع، جامگان فاخر، کشیدگی اندام، پرداخت دقیق و ساختار پویا و منحنی در اعصار تیموری و صفوی دست یافته‌اند.
چرا در تاریخ اسلام، هنرمندان مسلمان به ارائه روایت‌های تصویری از پیامبر اکرم(ص) روی آوردند؟
در مورد روایت‌های تصویری از پیامبر(ص) باید اشاره کنم که به تصریح قرآن کریم، پیامبر اسلام(ص) رحمتی برای تمام جهانیان بوده و اسوه‌ای برای آنان معرفی شده است بنابراین مسلمانان خالصانه سعی می‌کردند تمام سنت‌ها و اعمال پیامبر(ص) را در عمل و زندگی خود بازسازی کنند و بر حفظ آن سنت‌ها نیز اصرار داشتند. تعظیم و احترام به پیامبر(ص) و توجه به کوچک‌ترین دقایق و ظرایف رفتار و زندگی شخصی ایشان، بسیار مهم بود. مسلمانان می‌خواستند درباره شخصیت ایشان و آرایه‌های ظاهری و سخنانشان بیش از پیش کسب اطلاع کنند تا یقین یابند به روشی درست از آخرین فرستاده الهی پیروی می‌کنند.
در این میان یکی از بهترین و سریع‌ترین راه‌ها برای نشان دادن چهره و شخصیت پیامبر(ص) می‌توانست تصویرگری چهره مبارک ایشان باشد. به ویژه که اعراب با شمایل‌نگاری‌های اهل کتاب آشنا بودند و برخی از هنرهای تجسمی نیز در میان آنان رواج داشت، اما به دلیل تحذیر (برحذر داشتن) از بت‌پرستی یا دلایلی دیگر که نمی‌توان اکنون به قطع درباره آن‌ها سخن گفت، چنین اتفاقی در آن دوره نیفتاد.
در واقع گزارش‌های مشخصی از وجود سنت تصویری در آن دوره نمی‌توان یافت و شاید پژوهش‌های آتی، پرده از این موضوع بردارد. با این احوال، توصیف ظاهری افراد و شخصیت و اخلاق آن‌ها در عرصه هنر شعر و شاعری و سرایندگی فراوان دیده می‌شود و در مورد پیامبر اکرم(ص) نیز چندین روایت تصویری (از ظاهر، اندام و چهره ایشان) وجود دارد. مشهورترین این روایات، توصیف پیامبر(ص) از زبان امام علی بن ابی‌طالب(ع) است. در روایتی مشهور از امیرالمؤمنین(ع)، توصیفات دقیقی از چهره و اندام ظاهری پیامبر(ص) ارائه می‌شود که گویی پرتره‌ای طبیعی از پیامبراکرم(ص) را ارائه می‌دهد.
بنابراین در زمینه نگارگری‌ها و کتاب‌آرایی‌های مربوط به پیامبر اسلام(ص)، هنرمندان مسلمان در دوره میانه، چهره و پیکر پیامبر(ص) را در نقاشی‌ها و نگاره‌های خود به تصویر می‌کشیدند که نمونه‌های فراوانی برای آن‌ها می‌توان یافت.
همچنین با رصد کردن نگارگری‌های مربوط به پیامبر(ص) در سنت هنر اسلامی، دو دوره ایلخانی و تیموری در قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی بروز خاصی دارند و بر اساس اسناد موجود، در این دوره‌ها برخی کتاب‌های تاریخی در این زمینه کتاب‌آرایی شدند و وقایع صدر اسلام در قالب نقاشی‌های نگارگری ارائه شد.
توضیحی درباره این اثر هنری مرمت شده در اداره ذخایر و نفایس حرم مطهر و خالق آن بیان کنید.
خالق این اثر هنری نفیس شخصی به نام «آقا زین‌العابدین محلاتی» ملقب به خوشنویس است. وی متولد سال ۱۲۳۹ قمری و فرزند عالم و زاهد عارف مرحوم ملامحمدعلی محلاتی و عموی عالم جلیل‌القدر شادروان آقاحسین روحانی است. او از استادان خوشنویس در دوره قاجاریه بوده و سرآمد هنرمندان فقید خوشنویس و شهیر شهرستان محلات به شمار می‌رفت. این خوشنویس عارف در خط‌های نسخ و ثلث صاحب سبک بوده، خاصه در ثلث استاد یگانه زمان خویش بوده، به طوری که بسیاری از علمای بزرگ معاصر در محضر او تعلیم خط دیده‌اند. وی پس از حدود ۱۰۰ سال زندگی، در سال ۱۳۳۹ قمری روی در نقاب خاک کشید و آرامگاهش نیز در شهر محلات است. از وی علاوه بر تحریر جزوه‌ها و سوره‌های قرآنی آثار دیگری نیز از جمله دعای صباح، ارمغان هندی از تألیفات عابد حسین شاه هندی، رساله شطرنجیه، صحیفه الرابعه السجادیه، المجمع النورین، زیارت‌نامه امامزاده یحیی(ع) در تهران – ادعیه با قطع بغلی و جلد تیماج و حدود ۸۰ جلد قرآن خطی که در پایان یک جلد از آنان سال ۱۳۰۳ قمری رقم خورده باقی مانده است.
اما درباره این تابلو مرمت شده باید بگویم این اثر هنری با توجه به تاریخی که برای پایان عمر ۱۰۰ ساله مرحوم زین‌العابدین محلاتی ذکر شده، ۱۰ سال پیش از پایان عمر استاد یعنی در سن ۹۰ سالگی نوشته شده است. با این همه، استحکام و استواری حروف و ترکیبات نشان‌دهنده توانایی و سلامت و تسلط کامل اعجاب‌انگیز این استاد هنرمند است.
این اثر دارای تزئینات جدول‌اندازی و قاب‌بندی با زمینه طلایی و نقره‌ای است که در فواصل بندها از تزئینات گلدار استفاده شده، جدول‌ها نیز با رنگ‌های لاجورد، شنگرف و طلایی رنگ شده و تمام متن به جز ترجمه ذکر شمایل که به قرمز بوده به خط رقاع کتابتی با مرکب مشکی نوشته شده است. اصل متن در وسط قرار داده شده و در اطراف آن به ترتیب به سمت حاشیه سند روایت و ثواب قرائت آن به نقل از امیرالمؤمنین علی(ع) و سپس آیت‌الکرسی و در نهایت آیات سوره مبارکه نور نوشته شده است.
نظر شما