هلال محرم که سر می‌رسد، ملائک هم رخت عزا به تن می‌کنند. شهر یکپارچه می‌شود در شور حسینی؛ نوای «یا حسین» جان‌ها را می‌لرزاند و خیمه‌ها، علم‌های عزاداری، دل‌ها را به کربلا می‌کشاند... اما در پس این شور و شکوه نجواهایی به گوش می‌رسد. مبادا این خیمه‌ها، فقط سقفی باشند برای سینه‌زنی... این‌ها، باید مدرس عشق باشند، دانشگاه معرفت باشند، پناهگاه جان‌های تشنه باشند.
دکتر مهدی کهکی، پژوهشگر احیای امر اهل‌بیت(ع) و دانش‌آموخته علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع) دغدغه‌ای بزرگ در دل دارد. مبادا صورت زیبای هیئت، چنان دلبری کند که سیرت ناب حسینی، در پس غبار تحریف و سطحی‌نگری گم شود! برای واکاوی این چالش و جست‌وجوی راهکارهایی به منظور تبدیل خیمه‌های عزا به خیمه‌های معرفت، با او هم‌سخن شدیم. آنچه در ادامه می‌خوانید، حاصل این گفت‌وگو است.
شعور حسینی، فراتر از شور عزاداری
دکتر کهکی در ابتدای گفت‌وگو با نگاهی به خیمه‌های برافراشته در این ایام، می‌گوید: صورت‌های عزاداری، مانند سینه‌زنی و سیاه‌پوشی، قالب‌هایی برای بروز سیرت‌های عمیق آیینی نظیر محوریت امام و انکسار قلبی هستند. برای حفظ این روح، محتوای هیئت‌ها باید بر پایه قرآن و سیره معصومین(ع) استوار باشد. گریستن بر مصائب امام حسین(ع) نباید به احساسات سطحی محدود شود، بلکه باید با تبیین مفاهیمی چون عدالت، ایثار و صدق در گفتار همراه باشد تا به تعمیق معرفت دینی منجر شود.
وی در میانه شور محرم، سخن از شعور به میان می‌آورد و ادامه می‌دهد: آموزش مداحان و سخنرانان برای ارائه محتوای غنی و پرهیز از تحریفات، امری ضروری است. حضور فعال روحانیت در هدایت محتوا و نظارت مردمی بر عملکرد هیئت‌ها، از غلبه ظواهر بر معنا جلوگیری می‌کند. برای مثال، استفاده از اشعار معنادار به‌جای سبک‌های نامناسب، روح عزای حسینی را حفظ می‌کند. همچنین، برگزاری جلسات تفسیر قرآن با محوریت اخلاق اجتماعی، مانند امانت‌داری و خوش‌رفتاری، هیئت‌ها را به کانون‌های معرفتی تبدیل می‌کند و از تبدیل شدن آن‌ها به مراسمی صرفاً احساسی مصون می‌دارد. امام صادق(ع) در روایتی می‌فرمایند: «فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْکُمْ إِذَا وَرِعَ فِی دِینِهِ وَ صَدَقَ الْحَدِیثَ وَ أَدَّی الْأَمَانَةَ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ النَّاسِ قِیلَ هَذَا جَعْفَرِیٌّ فَیَسُرُّنِی ذَلِکَ...»(کافی، ج ۲، ص ۶۳۶). این روایت تأکید دارد شیعه واقعی با ویژگی‌هایی چون ورع، صدق در گفتار، امانت‌داری و حسن خلق شناخته می‌شود. چنین فردی زینت شیعه و هیئت است و دیگران او را به‌عنوان الگویی امین و راستگو می‌شناسند. موفقیت هیئت‌ها در ترویج این سیرت‌ها را می‌توان از تغییر رفتار مشارکت‌کنندگان سنجید؛ اگر امانت‌داری، خوش‌رفتاری و صدق در گفتار در آن‌ها تقویت شود، نشان‌دهنده حرکت هیئت در مسیر درست است. این ویژگی‌ها نه‌تنها خشنودی امام را به دنبال دارد، بلکه هیئت‌ها را به الگویی برای ترویج آداب شیعی در جامعه تبدیل می‌کند.
فرصت محرم برای ساختن جامعه حسینی
این پژوهشگر حسینی با اشاره به نقش پررنگ مردم در برپایی خیمه‌های حسینی و با بیان اینکه هیئت‌ها، میراثدار خون سیدالشهدا(ع) هستند و ترکیب سه عنصر مردم، روحانیت و مداح؛ همواره نقش محوری در گسترش فرهنگ اسلامی داشته‌اند؛ یادآور می‌شود: در عصر حاضر، این ویژگی‌ها فرصت‌هایی مانند گسترش فرهنگ قرآنی از طریق رسانه‌ها را فراهم می‌آورد. هیئت‌ها می‌توانند با برنامه‌های مخصوص هیئت نوجوانان یا تولید محتوای جذاب، مانند ویدئوهای کوتاه معرفتی، نسل جوان را جذب کنند. مردمی بودن هیئت‌ها، امکان جلب مشارکت اقشار مختلف، ازجمله جوانان و دانشجویان را در فعالیت‌های خیرخواهانه، مانند کمک به نیازمندان، فراهم می‌کند. مشارکت روحانیت و مداح، فرصتی برای ارائه معارف عمیق با زبانی هنرمندانه است که می‌تواند گفتمان حسینی را در جامعه تقویت کند. برای مثال، تحلیل آیاتی مانند آیه ۲۹ سوره فتح (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ...) درباره همکاری مؤمنان، می‌تواند به برنامه‌های عملی برای تقویت همبستگی اجتماعی منجر شود. همچنین، خودگردانی هیئت‌ها، آن‌ها را از وابستگی به نهادهای خاص آزاد کرده و امکان ابتکارات محلی، مانند تشکیل گروه‌های جهادی و آزادی بیان را فراهم می‌کند. این فرصت‌ها، هیئت‌ها را به کانون‌هایی برای ترویج فرهنگ مقاومت و عدالت حسینی تبدیل می‌کند، مشروط بر اینکه محتوای ارائه‌شده با نیازهای روز جامعه همخوانی داشته باشد.
زخم‌هایی که بر پیکر هیئت می‌نشیند
دکتر کهکی با اشاره به چالش‌ها و آسیب‌های هیئت‌های حسینی می‌گوید: هیئت‌های حسینی با چالش‌هایی مانند ساده‌سازی بیش‌ازحد، تحریف واقعیت‌ها و معارف اصیل و غلبه صورت بر سیرت مواجه هستند. ساده‌سازی مفاهیم قرآنی، مانند تقلیل انفاق به کمک‌های فردی، از عمق تحلیل‌های اجتماعی می‌کاهد. تحریفات در اشعار و روضه‌ها، مانند نشان دادن اهل‌بیت(ع) در موضع ضعف، به سیرت عزای حسینی آسیب می‌زند. همچنین، استفاده از سبک‌های نامناسب مداحی، مانند تقلید از موسیقی‌های غربی و نامناسب، روح عزا را مخدوش می‌کند. برای پیشگیری از چنین اموری، باید محتوای هیئت‌ها براساس آیات قرآن و منابع معتبر روایی تنظیم شود. تقویت نظارت مردمی و حضور روحانیت در هدایت محتوا، از انحرافات جلوگیری می‌کند. برای مثال، امور پیرامونی هیئت همچون ایجاد صندوق‌های خیریه یا نمایشگاه محصولات فرهنگی نباید سبب به حاشیه راندن اصل هیئت که معرفت‌افزایی مردم از طریق بیان معارف اهل‌بیت(ع) است، شود. همچنین، پرهیز از ظواهر نامناسب، مانند استفاده از نمادهای غیرشرعی و تأکید بر سیرت‌هایی مانند انکسار قلبی، اصالت هیئت‌ها را حفظ می‌کند. این راهکارها، هیئت‌ها را به‌عنوان نهادی معرفتی و تأثیرگذار در جامعه تقویت می‌کند.
وی با اشاره به نقش بی‌بدیل روحانیت و مداحان در هیئت‌ها، می‌گوید: روحانیت با تبیین معارف عمیق و مداح با انتقال هنرمندانه محتوا، دو رکن اصلی هیئت هستند. برای تقویت هم‌افزایی این دو، باید تعامل آن‌ها براساس تحلیل امروزی سیره حسینی باشد. روحانیت می‌تواند با ارائه محتوای قرآنی، مانند تفسیر آیاتی درباره عدالت و مقاومت، به مداحان کمک کند اشعار و روضه‌ها را با عمق معرفتی ارائه دهند. مداحان نیز باید با آموزش‌های دینی، از سبک‌های نامناسب پرهیز کرده و اشعار و روضه‌هایی متناسب با شأن اهل‌بیت(ع) بخوانند. برگزاری کارگاه‌های مشترک برای این دو قشر، تبادل تجربه را تسهیل می‌کند. همچنین، استفاده از رسانه‌های دیجیتال برای ارائه محتوای مشترک، مانند برنامه‌های آنلاین، جذابیت را برای مخاطبان امروزی افزایش می‌دهد. این هم‌افزایی، هیئت‌ها را به کانون‌هایی برای ترویج معارف حسینی با زبانی متناسب با نیازهای روز تبدیل می‌کند.
خیمه‌ای برای فردا؛ راهکارهای ماندگاری هیئت
اما برای حفظ پویایی، اصالت و تأثیرگذاری هیئت‌ها در دهه‌های آینده چه چشم‌اندازها و راهبردهایی را باید مدنظر قرار داد؟
دکتر کهکی با لبخندی که امید به آینده را در خود دارد، پاسخ می‌دهد: هیئات حسینی با نقش تاریخی خود در نهادینه کردن فرهنگ اسلامی، مشروط بر به‌روزرسانی محتوا و روش‌ها، در آینده نیز می‌توانند پویا و تأثیرگذار باقی بمانند. تحلیل سیره حسینی متناسب با مسائل روز جامعه، مانند تبیین مقاومت و عدالت در مواجهه با چالش‌های اجتماعی، هیئت را با نیازهای روز مرتبط می‌کند. از سوی دیگر استفاده از فناوری‌های جدید، مانند پخش زنده مراسم و تولید محتوای دیجیتال، دسترسی به مخاطبان ملی و جهانی را افزایش می‌دهد. البته این امور نیز نباید اصل هیئت و مخاطبان حاضر در جلسه را تحت‌الشعاع قرار دهد. تقویت آموزش‌های قرآنی و روایی برای خادمان و مداحان می‌تواند به حفظ اصالت و بهبود محتوا کمک کند. همچنین، گسترش فعالیت‌های اجتماعی، مانند تشکیل گروه‌های جهادی و کمک به محرومان و مستضعفان می‌تواند پویایی هیئت را در طول سال و ایامی که جلسات هیئت برپا نمی‌شود، تضمین کند. حفظ محوریت امام و پرهیز از انانیت و تحریفات، هویت حسینی هیئت را تقویت می‌کند. این راهبردها، هیئت را به نهادی پویا و اثرگذار در دهه‌های آینده تبدیل خواهد کرد. برای درک عمیق‌تر ابعاد مختلف خیمه‌های حسینی، وی دو اثر پژوهشی را پیشنهاد می‌کند؛ کتاب خیمه خادمی اثر حجت‌الاسلام محمدرضا عابدینی و نیز مقاله «صورت و سیرت هیئات مذهبی در گذر تاریخ از منظر معارف اسلامی»؛ آثاری که می‌توانند خادمان را در حفظ اصالت و پویایی هیئت یاری رسانند.
نظر شما