دریای خزر بازمانده‌ای از دریای باستانی تتیس است که امروزه ما آن را به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان و تنها دریای محصور در کره زمین می‌شناسیم. جدا ماندن این پهنه آبی از سایر آب‌های آزاد جهان، موجب شده تا شکل حیات در آن نیز تا حد زیادی منحصربه‌فرد باقی بماند و ماهیان خاویاری دریای خزر، از همین حیث دارای اهمیت بیشتری هستند.
دریای خزر و صید خاویار، از گذشته با یکدیگر گره‌خورده است و می‌توان ادعا کرد نخستین مردمانی که از خاویار به‌عنوان یک ماده غذایی استفاده کردند، ساحل‌نشینان بودند که در حاشیه دریای خزر زندگی می‌کردند. اما امروزه به دلایل متعدد ازجمله صید بی‌رویه ماهیان خاویاری دریای خزر، تعداد این ماهیان به‌شدت کاهش‌یافته و حتی خطر انقراض این ماهیان باستانی معروف به فسیل زنده دریای خزر نیز دور از تصور نیست!
تولید خاویار دریایی در ایران با چالش‌های متعددی روبرو بوده است که ازجمله آن می‌توان به کاهش جمعیت ماهیان خاویاری، تخریب زیست‌گاه‌ها، افزایش انواع آلاینده‌های زیست‌محیطی، شکار غیرقانونی و عدم پایبندی به قوانین بین‌المللی اشاره کرد. به گفته بنیاد ملی علم ایران، کاهش جمعیت ماهیان خاویاری به دلیل شکار بیش‌ازحد و تخریب زیست‌گاه‌ها به‌شدت افزایش‌یافته است. به همین خاطر کشورهای حوزه دریای خزر در کمیسیونی مشترک ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویاری را تصویب کردند و پرورش ماهیان خاویاری را در دستور کار قراردادند.
بااین‌حال خاویار یکی از گران‌ترین مواد غذایی دنیاست و همین موضوع موجب شده از چندین دهه گذشته تاکنون تجارت خاویار به‌عنوان یک تجارت پرسود مورد اقبال بازرگانان دنیا و بازارهای جهانی باشد و اکنون این پرسش مطرح است که ایران چه جایگاهی در تولید ماهیان خاویاری و صادرات آن به بازارهای جهانی دارد؟
ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویار دریای خزر
مدیرکل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان سازمان شیلات ایران در خصوص تولید خاویار در ایران و سهم ما از صادرات این محصول سودآور به ما می‌گوید برای نخستین بار در سال ۲۰۱۰ میلادی در جلسه روسای جمهوری پنج کشور ساحلی دریای خزر در باکو، صید ماهیان خاویاری برای پنج سال ممنوع اعلام شد و هرساله هم ممنوعیت در این زمینه تمدید می‌شود. که با توجه به شرایط حاکم به نظر می‌رسد این تمدید شدن‌ها طی سال‌های آینده نیز ادامه داشته باشد.
ناصر کرمی‌راد با اشاره به دلیل ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویار از دریای خزر، اظهار می‌دارد: افزایش صید غیرمجاز و آلودگی رودخانه‌ها و کاهش ورودی آب‌های آن‌ها در سنوات گذشته زادآوری و بقای این گونه‌های ارزشمند را با خطر جدی مواجه نموده است. طبق گزارش‌های موجود میزان صید جهانی ماهیان خاویاری از سال ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۴ با کاهش ۹۹ درصدی مواجه بوده است و در ایران نیز در سال ۱۳۷۱ میزان استحصال خاویار ایران از دریای خزر ۲۶۱ تن بوده است که در سال ۱۳۹۷ به کمتر از ۵۰۰ کیلوگرم با کاهش حدود ۹۹ درصدی مواجه شده است. در حال حاضر با توجه به مصوبات کمیسیون منابع زنده آبزی دریای خزر پس از ممنوعیت‌های اعمال‌شده صید فقط به‌منظور فعالیت‌های تحقیقاتی و بازسازی ذخایر انجام می‌شود.
با توجه به جایگاه جهانی خاویار ایران و بازارهای جهانی به خاویار و از طرفی گسترش و توسعه آبزی‌پروری جهانی آن در ایران نیز با توجه به تحقیقات گسترده‌ای که صورت گرفت پیش‌بینی می‌شد که ممنوعیت صید در دریای خزر اتفاق افتد شیلات ایران بحث مولدسازی و ایجاد بانک ژن زنده این گونه‌های ارزشمند را با توجه به ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود در مراکز ملی بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری از همان موقع در دستور کار خود قرار داده و هم‌اکنون ذخایر ارزشمندی در سنین مختلف از انواع گونه‌های مختلف ماهیان خاویاری را دارد که این مهم باعث توسعه پرورش یا آبزی‌پروری ماهیان خاویاری در کشور گردید به‌طوری‌که طی سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ طرح توسعه پرورش ماهیان خاویاری باهدف تولید ۱۰ هزار تن گوشت و ۱۰۰ تن خاویاری تا افق سال ۱۴۰۴ در فاز اول تدوین و زمینه‌های سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این صنعت مهیا گردید که خوشبختانه با توجه به تنوع اقلیمی که در کشور عزیزمان ایران وجود دارد تعداد مزارع از حدود ۲۰ مزرعه در سال ۱۳۹۲ به تعداد ۳۰۶ مزرعه فعال و پروانه دار در ۲۲ استان کشور توسعه و به ظرفیت‌های بیش از اهداف هدف‌گذاری شده دست‌یافته‌ایم.
تفاوت ماهیان خاویار پرورشی با ماهیان خاویار دریای خزر
وی در خصوص تفاوت ماهیان خاویار پرورشی با ماهیان خاویار دریای خزر می‌گوید: ماهیان خاویار در اسارت بین ۱۰تا۱۲ سال به بلوغ جنسی- تولید خاویار- می‌رسند درحالی‌که در طبیعت این‌گونه پس از ۱۵ تا ۱۷ سال به بلوغ جنسی- تولید تخمک- می‌رسد. ضمن آنکه برای تولید گوشت خاویار نیز حداقل ۳ سال زمان نیاز است تا این ماهیان به وزن بازاری برسند تا بتوان از گوشت آن‌ها استفاده کرد. بنابراین ما برای تولید گوشت خاویار حداقل به ۳ سال و برای تولید خاویار به ۱۰ سال زمان نیاز داریم. البته غیر از گونه بلوگا، گونه‌های دیگری هستند که زودتر به تولید خاویار یا بلوغ جنسی می‌رسند، مانند گونه خاویار «سیبری» که طی ۴سال یا خاویار «اوزون‌برون» که طی ۵-۶ سال به بلوغ جنسی می‌رسند البته ارزش اقتصادی پایین‌تری هم دارند و عمده مزارع بخش خصوصی ما با توجه به بازار بیشتر از ۸۰ درصد هدف‌گذاری خود را بر روی گونه فیل‌ماهی یا همان بلوگا متمرکز کرده‌اند. درهرصورت تفاوت پرورش ماهیان خاویار با سایر آبزیان، دیربازده بودن آن‌هاست به همین دلیل تا حدودی سرمایه‌گذاری‌ها در این زمینه کند شده و انتظار می‌رود به‌عنوان یک صنعت مهم و ارزآور و سود ده، بانک‌ها نیز بازپرداخت تسهیلات بانکی این بخش را از ۵ سال به ۷ یا ۸ سال افزایش دهند.
تولید صعودی ماهیان خاویار طی یک دهه
مدیرکل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان سازمان شیلات با اشاره به اقتصادی بودن و حاشیه سود بسیار خوب مزارع پرورش خاویار و همچنین وجود بازارهای جهانی و داخلی معتبر برای ماهیان خاویاری اظهار می‌دارد: ما در سال ۱۳۹۳ در فاز نخست هدف‌گذاری توسعه ماهیان خاویاری کشور زمینه‌سازی تولید ۱۰ هزار تن گوشت و ۱۰۰ تن خاویار پرورشی را طی یک برنامه ۱۰ ساله هدف‌گذاری و پیش‌بینی می‌کردیم در سال ۱۴۰۴ به این اهداف برسیم و با برنامه‌های منسجمی که انجام شد و با توجه به توجیه اقتصادی بسیار منطقی و معقول بسته‌های سرمایه‌گذاری خوشبختانه این مهم با استقبال بسیار خوب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی مواجه گردید به‌طوری‌که در سال ۱۴۰۲ به اهداف پیش‌بینی‌شده در فاز نخست دست‌یافتیم و از طرفی با توجه به دستاوردهای مهم حاصله طرح توسعه فاز دوم را در اشل‌های بزرگ و حتی به‌صورت مگا پروژه طراحی و داشبوردهای سرمایه‌گذاری آن را تدوین نموده و در صورت متقاضی در اختیار ایشان قرار می‌دهیم.
دکتر کرمی‌راد اضافه می‌کند: بر اساس آمارهای پایان سال ۱۴۰۳ میزان استحصال گوشت و خاویار از ۳۰۶ مزرعه پرورش خاویار در ۲۲ استان کشور، ۶ هزار و ۵۰ تُن گوشت و ۲۵ تُن و ۱۱۴ کیلوگرم خاویار بوده است. یعنی میزان تولید خاویار از ۳۳۷ کیلو در سال ۱۳۹۳ به ۲۵ تُن و ۱۱۴ کیلوگرم رسیده است، که طبق آمار اعلام‌شده از سوی گمرک از این میزان خاویار تولیدشده در سال گذشته در کشور ۷ تُن و ۱۱۷ کیلوگرم از مسیر گمرک به ۳۳ کشور دنیا صادرشده که رقمی در حدود ۴ میلیون و ۲۶۵ هزار دلار ارزش گمرکی داشته است. بااین‌حال با توجه به آمارهای موجود میزان خاویار خارج‌شده از کشور در قالب مسافری و چمدانی بیشتر از این ارقام است.
صادرات سالانه ۱۰ تا ۱۵ تُن خاویار
وی ادامه می‌دهد: با توجه به آنکه پنج گونه ماهیان خاویاری دریای خزر در لیست قرمز IUCN و در طبقه‌بندی گونه‌های به‌شدت در معرض انقراض هستند، تجارت جهانی آن طبق کنوانسیون بین‌المللی تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری وحشی در حال انقراض، که به‌اختصار (CITES)سایتس نامیده می‌شود که یک معاهده چندجانبه برای حفاظت از گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر است انجام می‌شود. ، بنابراین هر کشوری که بخواهد گوشت یا خاویار ماهیان خاویاری را صادر کند باید از نماینده سایتس در کشور مطبوع مجوز دریافت کند و درواقع همه مزارع پرورش ماهیان خاویار در CITES ثبت‌شده و تولیدات آن‌ها بر اساس مجوزهای اخذشده در دنیا خریدوفروش می‌گردد لذا بر اساس اطلاعات اخذشده از مدیر اجرایی CITES در ایران برآورد می‌شود رقمی معادل حداقل ۵۰ درصد خاویار صادرشده از مسیر گمرک به‌صورت مسافری از کشور خارج‌شده باشد لذا بر اساس قوانین مربوطه هر مسافر می‌توان به میزان ۱۲۵ گرم تا حداکثر ۱۵۰ گرم خاویار پرورشی بدون نیاز به دریافت مجوز مربوطه -به‌عنوان سوغات- از کشور خارج کند.
پایبندی همسایگان دریای خزر
این مسئول در پاسخ به این پرسش که آیا کشورهای حاشیه دریای خزر به ممنوعیت صید تجاری خاویار از دریای خزر پایبند هستند، می‌گوید: بر اساس آنچه در جلسه‌های کمیسیون منابع زنده آبزی دریای خزر می‌گذرد، همه کشورهای همسایه خزر به تصمیمات و قوانین وضع‌شده یعنی کنترل صید غیرمجاز -ممنوعیت صید تجاری خاویار وحشی و بازسازی ذخایر آن متعهد می‌باشند و درواقع صید ماهیان خاویار از دریای خز فقط به دو دلیل انجام‌پذیر است که این دلایل شامل «صید به‌منظور بازسازی ذخایر» و «صید به‌منظور اقدامات تحقیقاتی و پژوهشی» می‌شود. ازاین‌رو، ماهیان خاویاری که توسط صیادان صید می‌شود به مراکز ملی بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان سازمان شیلات واقع در سه استان شمالی کشور برای تکثیر تحویل می‌شوند و ماهیان مولد نر و ماده تحویلی پس از تکثیر و پرورش تا ساز رهاسازی و هنگامی‌که بچه ماهی‌های خاویار به وزن ۲ یا ۳ گرم رسیدند در دریا رهاسازی می‌شوند.
به‌طوری‌که هرساله سازمان شیلات بر اساس تعداد مولدی که از دریای خزر تحویل می‌گیرد بین ۲ تا ۳ میلیون قطعه بچه ماهی خاویار در این دریا رهاسازی می‌کند که بیشتر این بچه ماهیان خاویاری از گونه «قره‌برون»، گونه بومی ساحل جنوبی دریای خزر است- و سپس «اوزون‌برون»، « شیپ» و «بلوگا» هستند. البته افزون بر ایران، روسیه و سایر کشورهای همسایه دریای خزر هم به بازسازی و تکثیر ماهیان خاویاری این دریاچه ورود پیداکرده و فعال هستند.
وضعیت ذخایر ماهیان خاویاری
دکتر کرمی‌راد در خصوص ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر اظهار می‌دارد: باوجودآنکه ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویار از دریای خزر اعلام‌شده است متأسفانه همچنان صید غیرمجاز آن وجود داشته و علاوه بر آن توسعه شهرنشینی، ورود انواع سموم و آلاینده‌های شهری، صنعتی و کشاورزی و عواملی همچون تغییرات اقلیمی که بر کاهش سطح آب رودخانه‌های منتهی به دریا تأثیر و مهاجرت ماهیان خاویاری و در پی آن زادآوری طبیعی آن‌ها را دچار مشکل کرده است، که همه این‌ها عوامل اصلی کاهش شدید ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر می‌باشند.
جایگاه جهانی ایران در تولید گوشت خاویار و بلوگا
مدیرکل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان سازمان شیلات در خصوص کیفیت خاویار پرورشی در مقایسه با خاویار دریای خزر می‌گوید: به‌طور حتم خاویار دریای خزر، خاویاری طبیعی است که مولدان آن از محیط طبیعی دریا تغذیه می‌کند، اما خاویار پرورشی در محیط‌های محصور نگهداری می‌شود و از غذای فرموله شده تغذیه می‌کند ولی همچنان ارزش غذایی بالایی داشته و ازنظر بررسی فاکتورهای اساسی چندان تفاوتی ملاحظه نگردیده است، بااین‌حال با توجه به ممنوعیت صید تجاری خاویار دریای خزر، بازار تجارت خاویار پرورشی ایران به دلیل نشان قدیمی و فرآوری‌هایی که روی این محصول صورت می‌گیرد از جایگاه بسیار خوبی در دنیا برخوردار بوده و همچنان مشتری‌های خاص خود را داشته و نسبت به محصولات مشابه کشورهای دیگر از ارزش تجاری بالاتری برخوردار است.
طبق آمار استخراج‌شده از سایتس تجارت جهانی این محصولات ارزشمند رو به افزایش است. البته اکنون نیز ما در حوزه تولید و صادرات خاویار گونه بلوگا - که گران‌ترین گونه خاویار در دنیا محسوب می‌شود- رتبه نخست را در بین کشورهای دنیاداریم، همچنین طبق آمار اعلام‌شده از سوی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در حوزه تولید گوشت ماهیان خاویار نیز جزو چهار کشور برتر دنیا هستیم به‌طوری‌که رتبه نخست متعلق به چین، رتبه دوم ارمنستان و رتبه سوم بین ایران و روسیه در نوسان است و پیش‌بینی می‌شود با توجه به روند صعودی تولید گوشت ماهیان خاویار در کشور، بتوانیم طی یکی، دو سال آینده رتبه دوم تولید گوشت خاویار در بازارهای جهانی - پس از چین- را به خود اختصاص دهیم.
نظر شما