صنایع خلاق که گاهی با نام «صنایع فرهنگی» هم شناخته می‌شوند، مجموعه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی هستند که در آن‌ها، ایده، خلاقیت فردی، مهارت و استعداد نقش محوری ایفا می‌کنند و از نگاه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) تولید، بازتولید، ترویج و توزیع کالاها و خدمات فرهنگی را در بر می‌گیرند.
بر اساس گزارش کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد، صادرات جهانی صنایع خلاق در سال۲۰۲۲ به حدود ۲هزار میلیارد دلار رسیده، اما سهم ایران در این میان به‌قدری ناچیز است که می‌توان گفت آمار قابل اتکایی در این خصوص وجود ندارد.
برخی شواهد آماری هم سهم ایران در بازار جهانی صنایع خلاق را کمتر از یک درصد و حدود ۴میلیارد دلار ارزیابی می‌کنند. گفته می‌شود ظرفیت افزایش این رقم به ۴۰ میلیارد دلار هم وجود دارد و بر این اساس دوران پساجنگ ۱۲روزه با اسرائیل، فرصتی طلایی برای تغییر الگوی اقتصادی ایران از وابستگی به نفت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان و خلاق است.
جهانی که روی انگشت صنایع خلاق می‌چرخد
بر اساس تعریف گسترده‌تر و جزئی‌تر سازمان ملل متحد، صنایع خلاق و فرهنگی حوزه‌هایی نظیر هنرهای نمایشی و تجسمی (تئاتر، موسیقی، رقص، نقاشی، مجسمه‌سازی و عکاسی)، صنایع میراث فرهنگی (موزه‌ها، کتابخانه‌ها، محوطه‌های باستانی)، فیلم و ویدئو (تولید فیلم، سریال، انیمیشن و مستند)، رسانه و انتشارات (روزنامه‌نگاری، چاپ کتاب و مجلات، رادیو و تلویزیون)، طراحی (طراحی صنعتی، مد، گرافیک، معماری داخلی)، صنایع‌دستی (فرش‌بافی، سفالگری، قلم‌زنی و سایر هنرهای سنتی)، نرم‌افزار و بازی‌های رایانه‌ای (توسعه نرم‌افزار، بازی‌های ویدئویی و اپلیکیشن‌ها) و تبلیغات و بازاریابی (آژانس‌های تبلیغاتی، برندینگ) را دربر می‌گیرد. بنا بر گزارش‌های یونسکو و سازمان ملل متحد، صنایع خلاق و فرهنگی با قدرت اشتغال‌زایی بیشتر از صنعت خودرو حدود ۵۰ میلیون شغل (معادل ۲/۶درصد از اشتغال جهان) ایجاد کرده‌اند. ارزش افزوده ناخالص جهانی (جی‌وی‌اِی) این صنایع با سرعتی قابل توجه به پیش می‌تازد و این حوزه به یکی از موتورهای اصلی رشد اقتصادی بسیاری از کشورها ازجمله چین، آلمان، ایالات متحده آمریکا و آلمان تبدیل شده است به طوری که امروز و براساس برآوردهای سازمان ملل، صنایع فرهنگی و خلاق ۱/۳درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را به خود اختصاص داده و سالانه بیش از ٢تریلیون دلار درآمد کسب می‌کند.
برخی برآوردها از گردش مالی چند ده میلیارد دلاری این صنایع در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و ظرفیت عظیم برای رشد بیشتر در این حوزه حکایت دارد و با وجود کمبود آمارهای دقیق و یکپارچه، سهم این منطقه از بازار جهانی صنایع خلاق رو به افزایش است. کشورهایی مانند امارات متحده عربی (دبی با منطقه آزاد شهرک رسانه‌ای)، مصر (صنعت فیلم و تلویزیون) و ترکیه (سریال‌سازی و طراحی) توانسته‌اند تا حدی از این ظرفیت بهره‌برداری کنند و اگرچه آمار دقیقی از ارزش دلاری صادرات صنایع خلاق در منطقه در دسترس نیست، اما شواهد نشان می‌دهد کشورهای باثبات‌تر و دارای زیرساخت فرهنگی قوی‌تر، سهم بیشتری از این بازار دارند.
صنایع غنی و متنوع فرهنگی ایران در کنج عزلت
متأسفانه در ایران اعلام آمار دقیق و جامع صادرات صنایع خلاق به دلیل تنوع و پراکندگی این صنایع و همچنین نبود طبقه‌بندی دقیق گمرکی، همواره با چالش‌هایی روبه‌رو بوده است.صادرات صنایع خلاق ایران در یک دهه اخیر، تحت تأثیر مستقیم تحریم‌های اقتصادی، نوسان‌های نرخ ارز و نبود ثبات سیاسی منطقه‌ای، نوسان‌های زیادی را تجربه کرده است و هرچند دوره‌هایی از رشد نسبی در حوزه‌هایی مانند صنایع‌دستی (فرش، سفال، میناکاری) و نرم‌افزارهای خاص (مانند بازی‌های رایانه‌ای با تم ایرانی) دیده شده، اما این رشد پایدار نبوده به طوری که سهم ایران از بازار جهانی صنایع خلاق با وجود ظرفیت عظیم فرهنگی و هنری، بسیار ناچیز و صادرات عمدتاً به کشورهای همسایه و یا نقاطی با حضور ایرانیان خارج از کشور، محدود شده است. لازم به ذکر است بخش قابل‌توجهی از صادرات صنایع خلاق (به‌ویژه صنایع‌دستی) از طریق شبکه‌های غیررسمی و مسافران انجام شده است که در آمارهای رسمی منعکس نمی‌شود.
در دو سه سال اخیر اما به گواه فعالان این حوزه و با وجود تداوم تحریم‌ها، شاهد رشد نسبی در برخی زیربخش‌های صنایع خلاق بوده‌ایم و به طور مشخص صادرات بازی‌های رایانه‌ای و خدمات انیمیشن‌سازی به دلیل قابلیت ارائه خدمات از راه دور و جذابیت فرهنگی تا حدی افزایش یافته و بر بازار کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان، سوریه و آسیای میانه تمرکز بیشتری صورت گرفته است، ضمن اینکه استفاده از سکوهای برخط جهانی مانند Etsy برای صنایع‌دستی یا بازارهای بین‌المللی برای بازی‌ها و نرم‌افزارها به تسهیل صادرات کمک کرده، اما این حوزه کماکان با چالش‌هایی در پرداخت بین‌المللی روبه‌رو است.
پساجنگ؛ فرصتی برای بیداری صادرات خلاق ایرانی
به اذعان فعالان این حوزه، دوران پساجنگ،فرصتی بی‌نظیر برای احیای اقتصاد ایران و تمرکز بر ظرفیت‌های داخلی و صادرات غیرنفتی فراهم کرده است. در این دوران با فروکش کردن تنش‌های منطقه‌ای، احتمال کاهش تحریم‌ها و ایجاد فضای مساعدتر برای تعاملات بین‌المللی، می‌توان گام‌های بلندی برای تقویت صادرات صنایع خلاق برداشت. بر همین اساس با کاهش تنش‌ها و افزایش ثبات، ریسک سرمایه‌گذاری خارجی در ایران کاهش می‌یابد که این امر می‌تواند جذب سرمایه در صنایع خلاق را تسهیل کند، ضمن اینکه آسان کردن رفت‌وآمد و تعاملات فرهنگی به معرفی بهتر محصولات خلاق ایرانی و ایجاد ارتباطات تجاری، کمک شایانی خواهد کرد.
به باور کارشناسان این حوزه از آنجایی که بخش عمده صنایع خلاق به اینترنت وابسته است، سرمایه‌گذاری هدفمند و توسعه زیرساخت‌های فیبر نوری و پهنای باند برای افزایش کیفیت و سرعت اینترنت ضروری است.
از نگاه متخصصان در دوران پساجنگ، حمایت از ایجاد مراکز شتاب‌دهنده تخصصی در حوزه صنایع خلاق (مثلاً برای بازی‌سازی، انیمیشن و طراحی) به مثابه تکلیفی بر دوش دولت است که به تقویت اقتصاد خلاق و غنی ایرانی و رشد استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های نوپا کمک می‌کند.
نظر شما