در طول تاریخ، ایدئولوژی های مختلفی مانند لیبرالیسم، کمونیسم، و ناسیونالیسم در عرصه بین الملل ظهور کرده اند و هر کدام به نوبه خود بر نظم جهانی و روابط میان کشورها تأثیر گذاشته اند. ایدئولوژی بعد از جنگ جهانی اول اعتبار و اهمیت زیادی در روابط بین المللی یافت. بلشویک ها پس از انقلاب در روسیه بر اهمیت عامل ایدئولوژی تأکید کردند. واکنش غرب هم در مقابل رنگ عقیدتی گرفت و کشمکش میان سوسیالیسم و سرمایه داری (کمونیسم و دموکراسی) شکل حادتری پیدا کرد. همچنین در جنگ جهانی دوم ایدئولوژی نقش بسیار مهمی در شکل گیری و پیشبرد جنگ جهانی دوم داشت. ایدئولوژی های مختلفی مانند فاشیسم، نازیسم، و کمونیسم، به عنوان انگیزه ها و توجیه ات اصلی برای جنگ مطرح شدند. این ایدئولوژی ها نه تنها بر اهداف جنگ، بلکه بر نحوه جنگیدن و پیامدهای آن نیز تأثیر گذاشتند.

آلمان نازی به رهبری هیتلر، با ایدئولوژی نژادپرستانه خود، به دنبال برتری نژاد آریایی و ایجاد یک امپراتوری بزرگ بود. جنگ جهانی دوم، نبردی گسترده با ابعاد ایدئولوژیکی بود که در آن ایدئولوژی های متضاد نقش مهمی ایفا کردند. نیروهای متفقین با ایدئولوژی هایی چون دموکراسی و آزادی، در مقابل نیروهای محور که بر ایدئولوژی های فاشیسم، نازیسم و نظامی گری استوار بودند، قرار گرفتند. این تقابل ایدئولوژیکی، در طول جنگ و در شکل گیری اهداف و انگیزه های طرفین و همچنین در نحوه مدیریت جنگ، تأثیر بسزایی داشت. جنگ سرد نیز یک رویارویی ژئوپلیتیکی و ایدئولوژیکی بین ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی و متحدانشان بود که پس از جنگ جهانی دوم آغاز شد و تا اواخر قرن بیستم ادامه داشت. در این دوره، جهان به دو بلوک رقیب تقسیم شد که هر کدام ایدئولوژی و منافع خاص خود را داشتند. بلوک غرب تحت رهبری آمریکا با تکیه بر سرمایه داری و دموکراسی، و بلوک شرق تحت رهبری شوروی با تکیه بر کمونیسم و اقتصاد برنامه ریزی شده.

جنگ سرد در واقع یک رقابت ایدئولوژیک بین دو نظام فکری و سیاسی سرمایه داری و کمونیسم بود. بنابراین هم در دو جنگ جهانی و هم در جنگ سرد، این تقابل و نزاع ایدئولوژیک برای سیاستِ قدرت و یا سیاستِ جغرافیا صورت می گرفت.

اصرار دارم در این نوشتار از کلمه سیاستِ آرمان به طور ابتکاری استفاده کنم و معادل انگلیسی آن را آیدیا پلتیک (Idea Politics) قرار دهم. اگر سیاستِ جغرافیا یا ژئوپلتیک را مطالعه قدرت و رقابت قدرت ها بر اساس امکاناتی که جغرافیا در اختیار بازیگران قرار میدهد، تعریف کنیم؛ به همین نحو میتوان سیاستِ آرمان را نیز مطالعه قدرت طلبی یا رقابت قدرت ها بر اساس امکاناتِ ایدئولوژی تعریف کرد.

در تحلیل و تبیین چرایی جنگ اسرائیل و جمهوری اسلامی ایران، عوامل متفاوت و مرتبطی را میتوان گرداوری کرد. اما از منظر سیاست آرمان میتوان تبیین ایدئولوژیک از آغاز و فرجام این جنگ را دقیق تر دانست. اسرائیل با مهارت خاصی از ایدئولوژی و آرمان های یهودی هم به عنوان منبع مشروعیت داخلی و هم به عنوان ابزار پیشبرد اهداف سیاست خارجی استفاده کرده است. این استفاده چندلایه و متنوع بوده و شامل بعد هویتی، امنیتی، سرزمینی و بین المللی میشود. اسرائیل برای توجیه تشکیل دولت یهودی مفاهیم دینی یهود مانند سرزمین موعود و بازگشت به صهیون را به مبانی سیاسی تبدیل کرده است و به ارائه روایتی از تاریخ میپردازد که حضور یهودیان در فلسطین را یک حق تاریخی و الهی معرفی کند. همچنین به دنبال ساخت هویت ملی، حول محور یهودیت و سرزمین اسرائیل به عنوان خانه قوم یهود می باشد. رویکرد پایدار اسرائیل، استفاده ابزاری از آرمان های مذهبی برای توجیه اشغال سرزمین های فلسطینی، و توجیه اقدامات نظامی است.

اسرائیل از ابزارهای رسانه ای و روانی برای ارائه تصویر خود به عنوان تنها دموکراسی در خاورمیانه و قربانی تروریسم و روایت سازی های نادرست استفاده می کند و در دیپلماسی عمومی از مفاهیمی مانند هولوکاست و یهودستیزی برای جلب همدردی جهانی بهره می برد. اما واقعیت این است که اسرائیل در تحقق آرمان اصلی صهیونیسم - ایجاد یک دولت یهودی پایدار و مورد پذیرش بین المللی در سرزمین موعود ناکام بوده است. و این ناکامی ریشه در تناقضات ذاتی پروژه صهیونیسم، مقاومت فلسطینیان، هزینه های امنیتی فزاینده و تغییر معادلات منطقه ای دارد.

ناتوانی اسرائیل برای پشتیبانی و ترویج ایدئولوژی خود در سه سطح قابل بررسی است:

در سطح ملی: اسرائیل علی رغم داشتن قدرت نظامی و سیاسی قابل توجه، با چالش های ساختاری متعددی وجود دارد که ثبات و بقای بلندمدت آن را زیر سوال می برد. از جمله موضع نابرابر مردم اسرائیل در مورد ایدئولوژی صهیونیستی، وابستگی به حمایت خارجی و بحران مشروعیت، تهدیدات امنیتی، وابستگی اقتصادی به دلار آمریکا، و شکست های راهبردی مانند جنگ اخیر با جمهوری اسلامی ایران. در سطح منطقه ای، برنامه های توسعه طلبی سرزمینی اسرائیل با اتکا به ایدئولوژی صهیونیستی همواره با مخالفت کشورهای منطقه روبرو بوده است و علی رغم تلاش اسراییل برای عادی سازی روابط با برخی کشورهای عربی و تثبیت جایگاه خود در منطقه، اما این روند شکننده است و مورد پذیرش افکار عمومی کشورهای عربی نبوده است.

در سطح جهانی، اقدامات اسرائیل در سرزمین های اشغالی و رفتار با فلسطینی ها بویژه جنایت های گسترده اسراییل در غزه، باعث شده این رژیم در سطح بین المللی با بحران مشروعیت روبرو شود.

اما در تبیین سیاستِ آرمان ایران نکاتی منحصر به فرد وجود دارد و جمهوری اسلامی، امکانات و توانمندی های لازم را برای ترویج و پشتیبانی از ایدئولوژی خود در سه سطح دارد:

در سطح ملی، قدرتِ اسلام سیاسی که توان مقابله با حکومتی مستبدانه و بسیج مردم برای انجام انقلابی بزرگ را داشت، محاسبات مادیگرایانه را برهم زد و در برابر تعاریف محدودی که از قدرت و آزادی وجود داشت، از قدرت معنوی و آزادی معنوی رونمایی کرد. این انقلاب اسلامی ایران بود که نظریه پردازان انقلاب را به اصلاح نظریات در این زمینه واداشت. آموزه ها و ارزشهای دینی که هسته اصلی فرهنگ و هنجارهای فردی و اجتماعی ایرانیان را شکل میدهد، مبتنی بر فطرت بوده و یکی از مهمترین منابع قدرت نرم ایران و همچنین منبع الهام بخشی برای کشورهای دیگر است.

در سطح منطقه، ایران پس از انقلاب اسلامی، تبدیل شدن به قدرت هژمون منطقه ای را تعقیب کرد اما در گفتمان منطقه ای مدنظرش به دنبال شیعه کردن اهل سنت و یا ترویج ناسیونالیسم ایرانی نبود، و آنچه که حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی و مقابله با سیاست های سلطه جویان غرب در غرب آسیا خوانده می شود با توسل به نگرش های ایران گرایانه و شیعه گرایانه قابل دستیابی نیست.

انقلاب اسلامی ایران به دنبال احیای هویت اسلامی در منطقه و تقویت همبستگی میان مسلمانان بوده است. این هدف از طریق ترویج گفتمان مقاومت، مقابله با تفرقه افکنی، و تأکید بر اشتراکات مذهبی و فرهنگی پیگیری شده است. با این حال کشورهای مخالف با آرمانهای جمهوری اسلامی ایران با شایع کردن توهم هلال شیعی و راه انداختن جنگ میان شیعیان و اهل تسنن، به مقابله با قدرت منطقه ای ایران و نیروهای متحد این کشور پرداختند. همچنین یکی از اهداف اصلی جمهوری اسلامی ایران، مقابله با نفوذ قدرت های استکباری به ویژه آمریکا در منطقه بوده است. این رویکرد شامل مخالفت با حضور نظامی خارجی، مقابله با تحریم ها، و تلاش برای ایجاد نظم منطقه ای مستقل از غرب است. تشکیل محور مقاومت به رهبری ایران نمونه ای از این استراتژی است.

و در سطح جهانی، در اندیشه سیاسی شیعه نیز، پایان تاریخ وجود دارد اما این پایان نه برتری لیبرال دموکراسی بلکه پایان برتری مکاتب بشری و آغاز تاریخی دیگر به معنای تشکیل حکومت واحد جهانی امام عصر عج است که در آن سراسر زمین پر از عدالت و دادگری می شود. در این نگرش ارتباط انسان با عالم قدسی منقطع نیست و تکامل نیز تنها جنبه مادی ندارد. اندیشه سیاسی شیعه با تکیه بر مبانی حکومت جهانی مهدویت (خداپرستی، عدالتخواهی، تعالی جویی و ظلم ستیزی) توانسته است دکترین مهدویت را در کنار نظریات جهانی و تحولات جهانی مطرح کند. در طول تاریخ استفاده ادیان از منجی گرایی و موعودگرایی در عرصه های فکری و اعتقادی بوده نه عرصه اجتماعی و بین المللی اما در دین اسلام اعتقاد به مهدویت به دلیل ابتنای بر هویت فطری و الهی انسان ها تمامی بشریت را در بر می گیرد و بُعد جهانی می یابد. ایران در کانون بازیگری در قطب بندی جدید جهان قدرت است. قطب تمدن اسلامی و قطب تمدن غربی. ایران خود پلی برای جنگ و صلحی دیگر است. سیاستِ آرمان آن در حوزه روابط بین الملل اکنون قادر به رونمایی است. حتی سرود سلام فرمانده رونمایی از سیاستِ آرمان جمهوری اسلامی و مهدویت بود که در همین مقدار برای مخالفان این سیاست، تهدید برانگیز بود.

آرمان های منطقه ای ایران حول محورهای عدالت خواهی، ظلم ستیزی، مقاومت در برابر استکبار، وحدت اسلامی، و تقویت هویت مستقل منطقه ای شکل گرفته اند. بنابر این در تبیین جنگ اسرائیل و جمهوری اسلامی همانگونه که سیاستِ آرمان نقش آغازکننده و پیشرونده داشته، در نهایت اثرگذاریِ پایان بخش خواهد داشت. امید که فرجامِ آرمانی این آغاز را بزودی نظاره گر باشیم.