وقتی حضرت آدم به زمین هبوط پیدا کرد فرشتگان خداوند به او آموزش دادند از کلمه برای کاهش رنج و جراحت جدایی از معشوقش استفاده کند که درد، جانکاه بود و آدم آه می‌کشید، آهی که عالم و هفت آسمان را می‌سوزاند. پس به باب دلرحمی پروردگار به او کلمه دادند تا نجوا کرده و با معبود و معشوقش که از او دور افتاده بود راز و نیاز کند. این‌گونه بود که پیامبران از طریق الهی به دعا دست یافتند و وادی لطف و فیض را به انسان‌های دیگر آموختند.
در این مجال از زیباترین کلماتی که در گفت‌وگو با معبود تاکنون به ما انسان‌های خطاکار آموزش داده شده صحبت می‌کنیم؛ از ادعیه زیبا و عرفانی صحیفه سجادیه که میراث ماندگار امام زین‌العابدین(ع) است.

خداوند منتهای همه چیز است

نخستین دعا در صحیفه سجادیه مناجاتی است که در ۳۰ فراز بیان شده و موضوع اصلی آن حمد خداوند است؛ به صورتی که کلمه حمد ۲۵ بار در آن تکرار شده است. حمد به معنای ستایش و شکرگزاری بوده و خوب است بدانیم ریشه این کلمه در زبان‌های سامی به معنای اشتیاق و علاقه نیز به کار رفته است. این کلمه در فرهنگ ما مسلمانان به‌طور خاص برای ستایش خداوند به کار برده می‌شود. در آغاز نیایش اول صحیفه سجادیه که حضرت به عنوان نخستین گام پیش از اقدام به فریضه نماز به آن می‌پرداخته، آمده است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَوَّلِ...» یعنی ستایش مخصوص خدایی است که اولِ همه آثار هستی او است و قبل از او اولی نبوده و آخر است بی‌‏آنکه پس از او آخری وجود داشته باشد. در این فراز از عمیق‌ترین باورهای فلسفی در مورد وجود خداوند صحبت شده است.
در سوره حدید آیه۳ آمده است: «هو الأوّل والآخر والظاهر والباطن و هو بکلّ شیء علیم؛ او است اول و آخر و ظاهر و باطن و او به هر چیزی داناست». آیه‌های متعددی در قرآن کریم وجود دارند که در آن‌ها خداوند منتهاالیه همه چیز بوده و او کمال مطلق است و همه موجودات برای قرب و فنای او در تلاش‌اند که ذره فانی میل به ابدیت نامتناهی دارد.
اما در فراز بعدی دعا از زبان امام(ع) چنین می‌شنویم: «الَّذِی قَصُرَتْ عَنْ رُؤْیَتِهِ أَبْصَارُ النَّاظِرِینَ» و این فرازی است که در آن، سخن از عجز بینندگان در دیدار حق است؛ چرا که چشمان ما قدرتی در درک وجود خداوند عظیم‌الشأن ندارد.
پس از آن امام سجاد(ع) از عجز و درماندگی عقل و اندیشه انسان برای توصیف خدای بزرگ سخن گفته و اذعان می‌کند وجود نامحدود و نامتناهی پروردگار یگانه عالم در ذهن محدود مخلوق نمی‌گنجد. آن حضرت در جای دیگر می‌فرماید: «لایدْرِکهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لا ینالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ... صاحبان همت بلند به حقیقت او نمی‌رسند و افراد ژرف‌نگر به کنه ذاتش پی نمی‌برند».

روزی ما تنها در دست خداوند است

در انتهای این بخش، امام سجاد(ع) می‌فرماید انسان نمی‌تواند از دایره اراده خداوند خارج شود و برای هر یک از آحاد انسان‌ها روزی معلوم و مشخصی به جهت لطف قرار داده شده «و هر که را روزی فراوان داده، احدی نمی‌‏تواند بکاهد و هر آن کس را که روزی کاسته، هیچ کس نتواند بیفزاید». آنچنان که در قرآن کریم می‌خوانیم: «وَجَعَلْنَا لَکمْ فِیهامَعَایشَ وَمَنْ لَّسْتُمْ لَهُ بِرَازِقِینَ وَ إِنْ مِّنْ شَیءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ... و در آن (زمین) برای شما و آن‌ها که شما روزی‌دهنده آن‌ها نیستید (پرندگان و حیوانات وحشی) اسباب زندگی و روزی قرار دادیم و هیچ چیزی نیست مگر آنکه گنجینه‌های آن نزد ماست و آن را جز به اندازه معلوم، فرو نمی‌فرستیم». (حجر، ۲۱-۲۰) در اینجا خوب است به این نکته اشاره کنیم که بنا بر آموزه‌های دین اسلام، رزق تنها به روزی مادی محدود نمی‌شود. گستره‌ای وسیع‌تر از نیازهای مادی ما مانند آب و غذا دارد و به روزی‌های مادی و معنوی با هم اشاره می‌شود. درخصوص رزق معنوی می‌توانیم به دانش و حکمت، محبت اهل‌بیت(ع) و... اشاره کنیم.
امام سجاد(ع) در مقام نیایشگر در فراز ششم به قیامت و روز جزا برای آنچه انسان به انتخاب خود انجام داده اشاره می‌کند؛ «لِیجْزِی الَّذِینَ أَسَاءُوا بِمَا عَمِلُوا وَیجْزِی الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی؛ تا آنان را که بدی کردند به آنچه انجام دادند کیفر دهد و نیکوکاران را به پاداش نیکو پاداش دهد». (نجم، ۳۱) پاداش و جزایی که دقیق و حساب شده است و به گفته امام سجاد(ع) ذره‌ای بی‌عدالتی در آن وارد نیست؛ آنچنان که در قرآن کریم می‌خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ لَا یظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَإِن تَک حَسَنَةً یضَاعِفْهَا وَیؤْتِ مِن لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً... خداوند به اندازه ذره‌ای ستم نمی‌کند و اگر آن، کار نیکی باشد، دو چندانش کند و از نزد خود پاداشی کلان دهد.». (نساء، ۴۰)

حمدی که پاداشش همنشینی با دوستان خداست

پاداشی که به گفته امام سجاد(ع) با حمد و ستایش پروردگار نصیب ما خواهد شد؛ حمد و ستایشی که ایشان در این نیایش به آن پرداخته و در باب آثار شکر خدا در دنیا و آخرت سخن گفته است. در تمام فرازهای بعدی این دعا صورت‌ها و دلایل مختلفی که می‌توان به واسطه آن‌ها خداوند متعال را حمد و ستایش کرد برشمرده و آثار و مواردی که بر هر یک از آن وجوه حمد بر آن مترتب می‌شود نیز بیان شده است. از آثار حمد الهی که در این نیایش برشمرده شده است می‌توانیم به جذب خشنودی خدا و افزونی و دوام نعمت‌ها، نورانیت چهره در قیامت، رهایی از آتش دوزخ، همنشینی با فرشتگان مقرب و پیامبران اشاره کنیم.
بنابر آنچه گذشت، امام سجاد(ع) در این دعا که با حمد و سپاس الهی آغاز شد به بیان نکاتی برای شناخت و معرفت الهی و شرح جهان‌بینی اسلامی پرداخته و در باب توحید و اعتقاد استوار و راستین به خداوند سخن گفته است. باشد که با خواندن این دعا به‌ویژه پیش از هر عبادت و مناسکی، درهایی از فهم و رحمت به سوی ما گشوده شود.
برای آشنایی با مفاهیم بیشتر نیایش‌های امام سجاد(ع) می‌توانید به شرح‌هایی که بر این نیایش‌ها نوشته شده است، مراجعه کنید. به‌طور مثال کتاب «زیباترین روح پرستنده» شرح و ترجمه دعای اول صحیفه سجادیه، اثری است که نام آن با الهام از لقب زین‌العابدین انتخاب شده است. اصل این کتاب، سخنرانی‌ای از علی شریعتی است که ۲۲ شهریور ۱۳۵۱ در حسینیه ارشاد تهران ایراد کرده است.

منابع:

۱. از زلال صحیفه، شرح دعای اول؛ نویسنده: نعمت‌الله یوسفیان
۲. شرح صحیفه سجادیه، دکتر محمدعلی انصاریان