این بند که به بند ۹ توافق شهرت یافت، الزام مشخصی بر مسیر خاصی نداشت و صرفاً بر «باز شدن مسیرها» تأکید می‌کرد. اما آنچه در عمل دنبال شد، فراتر از یک پروژه ترانزیتی ساده بود؛ «کریدور زنگزور» به ابزاری برای حذف ژئوپلیتیکی روسیه تبدیل شد.روسیه به‌عنوان یکی از طرف‌های توافق گمان می‌کرد مسیر منطقی، بازگشایی راه‌آهن قفقاز است؛ سیستمی که از پیش وجود داشت و از خاک ارمنستان، از جمله ایروان به نخجوان می‌رسید. اما به‌تدریج مشخص شد هم ایروان و هم باکو در عمل چنین مسیری را نمی‌خواهند. آن‌ها آرام‌آرام به گزینه‌ای جایگزین متمایل شدند؛ کریدور زنگزور، مسیری باریک در مرز با ایران که به‌طور خاص کنترل ارمنستان را دور می‌زند و نخجوان را به جمهوری آذربایجان متصل می‌کند. دلیل آن نیز روشن است؛ احیای مسیرهای تحت مدیریت روسیه به معنای تقویت حضور مسکو در منطقه بود؛ چیزی که هر دو دولت، باوجود اختلافات ظاهری، نمی‌خواستند.

ائتلاف خاموش علیه روسیه

از زمان پایان جنگ، هر دو دولت ارمنستان و آذربایجان مسیرهای سیاسی مشابهی را دنبال کرده‌اند: کاهش نفوذ روسیه. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان با سیاست‌های تحریک‌آمیز دربرابر مسکو، عملاً وارد یک تقابل دیپلماتیک شده است. در سوی دیگر، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان که با حمایت غرب در سال ۲۰۱۸ به قدرت رسید، پروژه‌ای بلندمدت برای حذف تدریجی روسیه از ساختارهای سیاسی و اقتصادی کشورش را در پیش گرفته است.
از خروج از پیمان امنیت جمعی تا تقاضای دخالت اتحادیه اروپا، ارمنستان به‌وضوح در حال چرخش به‌سوی غرب است. در همین راستا، حتی کلیسای رسولی ارمنستان نیز هدف حمله پاشینیان قرار گرفته و نهادهای اقتصادی وابسته به سرمایه‌گذاران طرفدار روسیه ازجمله گروه کاراپتیان نیز خلع ید شده‌اند.در چنین بستری، کنار گذاشتن راه‌آهن تحت مدیریت روسیه و تمرکز بر کریدور زنگزور، نه یک تصمیم عمرانی بلکه یک اقدام ژئوپلیتیکی دقیق بود.

آمریکا بازیگر در سایه

با تضعیف تمرکز روسیه بر قفقاز (در پی جنگ اوکراین) آمریکا به‌طور فعال در حال مذاکره با طرف‌های منطقه‌ای برای مدیریت پروژه‌های ترانزیتی است. برپایه گزارش‌ها، حتی پیشنهاد اجاره ۱۰۰ساله کریدور زنگزور توسط واشنگتن مطرح شده است. در حالی که روسیه همچنان به مفاد توافق ۹ نوامبر استناد می‌کند، عملاً دیگر نفوذی برای اجرای آن ندارد. نیروهای حافظ صلح روس اخراج شده‌اند و مسکو بیشتر مشغول جبهه‌های اوکراین است تا قفقاز جنوبی.

زنگزور؛ نجات اقتصادی یا سراب سیاسی؟

کریدور زنگزور اغلب به‌عنوان حلقه‌ کلیدی «کریدور میانی» معرفی می‌شود؛ مسیری که قرار است چین را از طریق آسیای مرکزی و ترکیه به اروپا متصل کند. اما تحلیلگران هشدار می‌دهند این طرح با چالش‌های ژئوپلیتیکی جدی روبه‌رو است.مسیر میانی باید از دریای خزر عبور کند؛ پهنه آبی که حقوق استفاده از آن تابع توافق جمعی کشورهای ساحلی است، ازجمله ایران و روسیه که اکنون در پروژه زنگزور نادیده گرفته شده‌اند.بنابراین، زنگزور نه پروژه‌ای صرفاً اقتصادی، بلکه ابزاری برای حذف تدریجی روسیه از قفقاز جنوبی و دور زدن موقعیت راهبردی ایران است. کریدوری که تا زمانی که باکو بر سیاست تقابل پافشاری کند و ایروان بر مدار غربی باقی بماند، بیش از آنکه مسیر صلح و تجارت باشد، «کریدوری خیالی» خواهد ماند.