در لحظه‌ای که جبرئیل به پیامبر اکرم(ص) اعلام کرد بخوان؛ میان آن دو چه گذشت و بر پیامبر ما که درود خداوند بر او و خاندان پاکش باد چه حالاتی گذشت؟ صحبت از حالات و اوصاف پیامبراکرم(ص) در هر لحظه‌ای از زندگی مبارکش جذاب است اما مرور نخستین لحظات وحی و نزول سوره علق بر بلندای کوه‌ها در دل تاریکی‌های جاهلیت اعراب برای همه ما جذابیت دارد. کسب آگاهی در مورد حال و هوا و فضای نزول سوره‌های قرآن کریم مقصود ما در این فرصت است. مفسران قرآن برای فهم بهتر ما از آیات و سوره‌ها و کل قرآن کریم تلاش‌های زیادی کرده و دست به تألیف آثاری متعدد زده‌اند. ما در این ستون با نگاه از روی دست آیت‌الله العظمی جوادی آملی و تفسیر تسنیم و همچنین نکات مفسران دیگر سعی می‌کنیم به فهم عمیق‌تری از سوره‌ها و آیات قرآن برسیم.
نخستین لحظه چگونه بود؟
سوره «علق» یا «اِقرا» نود و ششمین سوره در قرآن کریم است و در جزء سی‌ام قرار دارد. عموم مفسران پنج آیه ابتدایی این سوره را نخستین آیات نازل شده بر پیامبر اسلام(ص) دانسته‌اند. خداوند در این سوره به پیامبرش(ص) فرمان خواندن می‌دهد که به گفته مفسران، منظور قرائت قرآن است نه مطلق قرائت. اما این نخستین وحی در چه فضایی شکل گرفته و چگونه بوده است؟
تجربه روحانی نزول وحی تجربه‌ای دور از ذهن نیست؛ خداوند متعال برای همه انواع موجودات ارتباط با القای الهی و وحی را لطف کرده است، یکی به صورت تشریعی و دیگری به صورت تکوینی. وحی بر انسان کامل و پیامبران در سابقه تاریخی پیش از حضرت محمد(ص) وجود داشته است. از افتخارات اسلام این است که کارش را با قرائت و علم و قلم آغاز کرد و اولین فرمان خداوند به پیامبرش فرمان فرهنگی بود. خواندن لوحی که برای نخستین بار در برابر پیامبر(ص) باز شد، منظم و مکتوب بود.
مرا به نیکوترین نام‌ها بخوان
در نخستین آیه این سوره، خدای مهربان روی سخن را به پیامبر گرامی(ص) می‌کند و می‌فرماید: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ؛ هان ای محمد(ص)! بخوان به نام پروردگارت که جهان را آفرید». با این بیان، خدای فرزانه در این آیه به پیامبرش فرمان می‌دهد پروردگارش را با نیکوترین نام‌های خود بخواند؛ چرا که بزرگداشت نام و یاد خدا در حقیقت بزرگداشت ذات بی‌همتای او است و بدان دلیل که نام‌های او دربردارنده و بیانگر صفات والای او است، خواندن ذات با عظمت او با آن نام‌ها و ویژگی‌ها، تنها راه برای گرامیداشت او است. به همین دلیل هم جز خداشناسان آگاه و عارف و یکتاپرستان راستین، کسی خدا را با نیکوترین نام‌های او نمی‌ستاید و نمی‌خواند. (تفسیر مجمع‌البیان)
در واژه «باسم»، «ب» زائده بوده و منظور آن است که اقْرَأْ اسْمِ رَبِّکَ... به باور بیشتر مفسران، این سوره نخستین سوره‌ای است که در کوه حرا و با نخستین فرود فرشته وحی بر محمد(ص) -در آغاز بعثت آن حضرت - بر جان نورانی‌اش فرود آمد. در نخستین دیدار، فرشته وحی پنج آیه از این سوره را به آن بنده برگزیده حق آموخت. گروهی دیگر برآن‌اند نخستین سوره‌ای که بر پیامبر(ص) فرود آمد، سوره «مدثر» است. برخی نیز سوره «فاتحه» را نخستین سوره‌ای می‌دانند که بر قلب مصفای محمد(ص) فرود آمد. (تفسیر مجمع‌البیان)
وصف بهترین اتفاق برای عزیزترین شخص
در مورد آغازین لحظات بعثت پیامبر(ص) آورده‌اند پیامبر خدا(ص) پس از فرود فرشته وحی و خواندن آیه‌هایی از آیات خدا بر او، نزد «خدیجه» همسر باوفا و خردمند خویش آمد و فرمود: خدیجه! هنگامی که در گوشه‌ای تنها می‌شوم ندای دل‌انگیز و ناشناخته‌ای به گوشم می‌رسد! آن بانوی فداکار گفت: خدا جز نیکی و خوبی در مورد شما نخواهد خواست، چرا که به ذات او سوگند که تو امانت‌ها را پاس می‌داری و با خویشاوندان پیوند می‌کنی و در گفتارت جز براساس راستی و عدالت سخن نمی‌گویی. خدیجه(س) می‌گوید پس از این رویداد به سوی «ورقه» شتافتیم.
مژده ای دل ...
ورقه پسر عموی حضرت خدیجه(س)، مردی آگاه و خوش‌قلب بود. پیامبر اکرم(ص) آنچه دیده و شنیده بود را برای او بیان کرد. او از آن حضرت خواست هر آنچه در این مورد می‌بیند و می‌شنود، همه را به دقت به خاطر بسپارد و با او در میان بگذارد. پیامبر گرامی(ص) پس از این گفت و شنود با «ورقه»، در نیایشگاه خلوت خویش ندایی دلنواز را شنید که می‌گوید: هان ای محمد! بگو: بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله رب العالمین... و لاالضالین و بگو: لا اله الا الله.
پیامبر(ص) پس از این رویداد نزد «ورقه» آمد و آنچه را شنیده بود به او گفت. «ورقه» به ایشان گفت: مژده، مژده، بر تو بشارت باد که تو پیام‌آور خدایی؛ همان پیامبری هستی که «مسیح» آمدنش را نوید داد! و تو بسان موسی(ع)، پیامبر خدا هستی و شریعت و مقررات زندگی را از سوی او خواهی آورد. به زودی فرمان مبارزه و جهاد دریافت و با شرک، کفر، بیداد و خرافات، پیکاری دلیرانه خواهی کرد و اگر من آن روز زنده باشم در صف یاران تو به جهاد برخواهم خاست! هنگامی که «ورقه» جهان را بدرود گفت، پیامبر(ص) فرمود: من این مرد دین‌باور و با معنویت را در بهشت - در حالی که لباسی زیبا از حریر بر تن داشت - دیدم؛ چرا که او به رسالت من ایمان آورد و وحی الهی را گواهی کرد.
چنین گفت و چنین شد
از طبع شاعرانه و مهارت ادبی اعراب زیاد شنیده‌ایم؛ ورقه نیز از این قاعده مستثنا نبود. او در مورد وحی به پیامبر(ص) سروده‌ای دارد: «فان یک حقاً یا خدیجة فاعلمی حدیثک ایانا فاحمد مرسل....هان ای خدیجه! اگر آنچه در مورد محمد(ص) می‌گویی درست باشد، بدان که او پیامبر و فرستاده خداست. فرشته وحی، جبرئیل به همراه میکائیل نزد او می‌آیند و پیام خدا و وحی را بر او می‌آورند که سینه را می‌گشاید و توسعه می‌بخشد. کسی که با گرایش به دین او، عزت جست و کمال خواست رستگار می‌شود و هر بیمار گمراه و تیره‌بختی به وسیله او شفا می‌یابد و هدایت می‌شود. مردم در برابر دین و برنامه آسمانی او، دو گروه خواهند شد؛ گروهی به او ایمان می‌آورند و به بهشت پرطراوت خدا راه می‌یابند و گروهی با او به دشمنی برمی‌خیزند و به کیفر تاریک‌اندیشی و بیداد خود به زنجیرها و غل‌های دوزخ عذاب خواهند شد... »؛ چنین نیز شد.
حالا می‌دانیم
حالا که در مورد حال و هوا و فضای نازل شدن سوره علق می‌دانیم می‌توانیم اذعان کنیم آشنایی با فضای نزول هر یک از سوره‌های قرآن کریم، راه‌گشای تفسیر آیات، تشخیص هدف سوره و تبیین پیوند آیات آن سوره با یکدیگر است و کمک می‌کند به درک بهتری از معنای آن سوره برسیم. همان‌طور که شرحش رفت، در این سوره، نخست از فرمان قرائت و تلاوت به پیامبر اکرم(ص) سخن آمده و سپس به شرح آفرینش انسان از یک قطعه خون بی‌ارزش پرداخته و از تکامل انسان در پرتو لطف و کرم پروردگار و آشنایی او با علم و دانش و قلم بحث می‌کند و در ادامه به شرح ناسپاسی انسان سرکش پرداخته و از مجازات دردناک کسانی سخن می‌گوید که مانع هدایت مردم و اعمال نیک‌اند و سرانجام، سوره همان‌طور که با آوردن نام نیکوی خداوند آغاز شده، در پایان به سجده‌کردن و نزدیک‌شدن به درگاه پروردگار دستور می‌دهد.(تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص۱۵۰؛ مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۷۸۳)
در پایان خوب است بدانیم این سوره در مکه و در نزدیکی غار «حرا» بر جان پیامبر روشنایی بخش جان‌ها حضرت محمد(ص) نازل شده است. این نکته، هم در میان مفسران مشهور است و هم حال و هوای آیات و محتوای آن، مکی بودنش را گواهی می‌کند. درباره فضیلت تلاوت این سوره از امام صادق(ع) نقل شده هر کس در روز یا شبی سوره اقرا باسم ربک را بخواند و در همان شب یا روز بمیرد، شهید از دنیا رفته است. (ویکی شیعه، مدخل سوره علق)
نظر شما