احسان عظیمی‌راد، سخنگوی کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس درباره ابعاد امنیتی این ماجرا هشدار داده و گفته است: برخی از مقالات علمی که در مجلات خارجی منتشر می‌شوند، حاوی اطلاعات حساسی در حوزه‌هایی همچون انرژی هسته‌ای یا فناوری‌های نوین هستند؛ این اطلاعات فقط نتایج تحقیق نیستند؛ گاهی اطلاعات مهمی از دانشمندان و فعالیت‌های آن‌ها هم ارائه می‌دهند که همین موضوع می‌تواند آن‌ها را در معرض تهدید جدی قرار دهد.
وی با اشاره به اینکه انتشار مقالات علمی استادان ما در نشریات معتبر جهانی به نوعی حیاط خلوت دشمنان شده است، می‌افزاید: متأسفانه آیین‌نامه‌ای که امروز مبنای ارتقای اعضای هیئت علمی است، نه‌تنها پیوندی با نیازهای جامعه و صنعت ندارد، بلکه استادان را به سوی مقاله‌نویسی صرف در مجلات خارجی سوق داده است.
نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس از نبود سازوکاری مشخص برای محافظت از داده‌های علمی خبر می‌دهد و اظهار می‌کند: نه تنها وزارت علوم بلکه وزارت بهداشت و شورای عالی انقلاب فرهنگی تا امروز برنامه‌ای جدی برای صیانت از اطلاعات نخبگان نداشته‌اند؛ در شرایطی که پدیده نفوذ و جاسوسی واقعیتی غیرقابل‌انکار است، نمی‌توان با ساده‌انگاری از کنار این موضوع گذشت.
عظیمی‌راد با تأکید بر ضرورت فاصله‌گیری از وابستگی به شاخص‌های بین‌المللی، خاطرنشان می‌کند: درست است که ارتباط علمی جهانی مهم است، اما نباید امنیت علمی کشور فدای رتبه‌بندی‌های خارجی شود، زمان آن رسیده که سیاست‌گذاری در آموزش عالی به‌جای تولید انبوه مقاله، به سمت حل مسائل واقعی کشور حرکت کند. بنابراین یکی از اولویت‌های کمیسیون آموزش مجلس پیگیری همین موضوع است.
آیین‌نامه ارتقای استادان یا ابزار افشای اطلاعات محرمانه؟
محمد منان رئیسی، عضو کمیسیون عمران مجلس نیز از سیاست‌های علمی وزارت علوم انتقاد می‌کند و می‌گوید: آیین‌نامه ارتقای استادان که در حال حاضر اجرا می‌شود، خود به عاملی برای افشای اطلاعات محرمانه علمی و امنیتی تبدیل شده است. دانشمندان هسته‌ای ما مجبورند برای ارتقا، پژوهش‌های خود را در مجله‌های بین‌المللی منتشر کنند، در حالی که بسیاری از این مطالب دارای سطحی از محرمانگی هستند. این یعنی ما داریم نخبگانمان را با دست خود به جهان معرفی می‌کنیم و آن‌ها را در معرض خطر قرار می‌دهیم.
نماینده مردم قم در مجلس بیان می‌کند: چرا ارتقای استادان صرفاً وابسته به چاپ مقاله در جی‌سی‌آر و آی‌اس‌آی است؟ چرا لایه‌بندی علم و امنیت لحاظ نمی‌شود؟ در کدام کشور دنیا دانشمندان حوزه‌های حساس امنیتی این‌گونه بی‌محابا معرفی می‌شوند؟ دو ماه می‌شود که به وزیر علوم تأکید می‌کنم آیین‌نامه ارتقای استادان باید اصلاح شود.
انتشار مقاله در کشورهای دیگر هم رواج دارد، اما…
حسین نصیری، سرپرست گروه آموزش عالی و تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ما بر ضرورت بازنگری در سازوکار انتشار مقالات علمی بین‌المللی و تبیین معیارهای جدید برای ارتقای علمی استادان تأکید می‌کند.وی ادامه می‌دهد: بدیهی است مقالات علمی بین‌المللی، نمایانگر سطح علمی استادان و پژوهشگران هستند و هرچه تعداد مقاله‌ها و استنادات بیشتر باشد، نشان از برجستگی علمی فرد دارد. مؤسسه‌های استنادی بین‌المللی نیز دقیقاً برای همین هدف طراحی شده‌اند تا افراد شاخص را شناسایی کنند. اما این مسئله در کشوری مانند ایران که با تهدیدهای امنیتی و دشمنی‌های آشکار مواجه است، می‌تواند پیامدهایی جدی به همراه داشته باشد.
در برخی حوزه‌های علمی، به‌ویژه موضوعات استراتژیک مانند هسته‌ای، دارویی یا هوش مصنوعی، انتشار کامل نتایج پژوهش‌ها در مجلات بین‌المللی می‌تواند دست دشمن را برای شناسایی افراد کلیدی باز بگذارد.
نصیری با تأکید بر اینکه فعالیت‌های دانشمندان و پژوهشگران ما کاملاً صلح‌آمیز است، می‌گوید: با وجود این چون دشمن خباثت دارد و با رشد علمی ایران مخالف است هر از گاهی دانشمندان و پژوهشگران برجسته علمی ما را هدف اقدامات خصمانه و تروریستی قرار می‌دهد.
وی در پاسخ به اینکه آیا در شرایط فعلی فاصله گرفتن از وابستگی به شاخص‌های بین‌المللی برای ارتقای علمی استادان ایرانی یک ضرورت است یا خیر، عنوان می‌کند: فاصله گرفتن خوب است اما بستن کامل مسیر انتشار مقالات علمی ایده درستی نیست. مثلاً اینکه بگوییم اصلاً در نشریات معتبر جهانی مقاله منتشر نمی‌کنیم منطقی نیست، چون نمی‌توان درهای علم را به‌طور کامل بست؛ این موضوع با روح دانش‌پژوهی، دانشمندی و تغییر در تضاد است. ضمن اینکه نباید از ترس لو رفتن احتمالی اطلاعات، در چاه منع انتشار مقالات علمی بیفتیم، زیرا در این صورت رشد علمی و با کیفیت ما از بین می‌رود. بنابراین برای حل مشکل باید از چارچوب‌های درست بهره بگیریم. مثلاً دنیا در این زمینه از هیئت منصفه داوری استفاده می‌کند، ما هم باید از این راهکار استفاده کنیم.
نصیری در همین زمینه می‌افزاید: البته سازوکاری که برای انتشار مقالات علمی لحاظ می‌شود باید دقیق، علمی و شفاهی باشد تا مثلاً کسی که تا دیروز هیچ مقاله علمی نداشته، نتواند از این قضیه- حساسیت داده‌های علمی- سوءاستفاده کند و با دو طرح پژوهشی ضعیف، ارتقای علمی یابد. به هرحال به‌ویژه در مورد داده‌ها یا یافته‌هایی که حساسیت امنیتی دارند باید مراقبت کرد. در این شرایط بهتر است برخی نتایج در قالب‌های دیگر، مثل طرح‌های پژوهشی، کتاب، سخنرانی در کنفرانس‌ها یا گزارش‌های داخلی ارائه شوند.
باید نظامی برای طبقه‌بندی سطح حساسیت موضوعات پژوهشی تدوین شود، به‌طوری‌که مشخص باشد کدام پژوهش‌ها قابلیت انتشار عمومی دارند و کدام باید با احتیاط و از طریق مسیرهای غیرمقاله‌ای ارائه شوند.
وی با اشاره به اینکه بسیاری از کشورها از جمله ترکیه، آمریکا، ژاپن و چین نیز سالانه صدها هزار مقاله منتشر می‌کنند، تأکید می‌کند: ما نمی‌توانیم خود را با کشورهای فاقد دشمنی‌های ژئوپلیتیکی مقایسه کنیم. دشمن ما خباثت دارد و مخالف رشد علمی کشور است و از هر مسیری برای ضربه‌زدن استفاده می‌کند که شناسایی نخبگان علمی از طریق پایگاه‌های استنادی، بخشی از این مسیر است.
سرپرست گروه آموزش عالی و تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس، یکی از راه حل‌های اصلی مشکل یاد شده را بازنگری در آیین‌نامه ارتقای استادان می‌داند و می‌گوید: تمرکز بیش از حد این آیین‌نامه بر انتشار مقالات بین‌المللی موجب شده برخی استادان برای ارتقای مرتبه علمی، ناگزیر به انتشار یافته‌هایی شوند که شاید ضرورتی برای انتشارشان نباشد. باید مسیرهای مکملی مانند طرح‌های پژوهشی، حل مسائل ملی و بومی، تألیف کتاب، توسعه فناوری و فعالیت‌های بین‌رشته‌ای نیز به‌طور جدی در آیین‌نامه گنجانده شوند.
نصیری با اشاره به ماده قانونی برنامه ششم توسعه که بارگذاری تمام پژوهش‌ها در سامانه ملی را الزامی می‌داند، می‌افزاید: در قانون پیش‌بینی شده داده‌ها در سامانه‌ای جمع‌آوری شوند، اما برای موضوعات امنیتی و دفاعی مستثنیاتی هم دیده شده است. با این حال، اتفاقات اخیر نشان داد باید سطح مراقبت‌ها را افزایش دهیم و از تکرار وقایع تلخ جلوگیری کنیم.
او همچنین به ضرورت وجود سامانه‌های مدیریت داده با نگاه پدافند غیرعامل اشاره و تصریح می‌کند: نباید اطلاعات نخبگان به صورت متمرکز و آسیب‌پذیر نگهداری شود، بلکه باید از طریق ساختارهایی توزیع یافته و با رعایت حداکثری مسائل امنیتی، از آن‌ها محافظت کرد.
ضرورت توسعه دانش حفظ محرمانگی داده‌ها
علی باقر طاهری نیا، رئیس مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی نیز در گفت‌وگو با قدس با اشاره به ضرورت بازنگری در آیین‌نامه‌های ارتقای استادان در پرتو تحولات نوین فناورانه، به‌ویژه رشد هوش مصنوعی، می‌گوید: از گذشته در آیین‌نامه‌های ارتقای اعضای هیئت علمی و همچنین آیین‌نامه‌های پایین‌دستی مانند آیین‌نامه ترفیع، گرنت پژوهانه و... برای پژوهش‌های محرمانه مسیر مشخصی پیش‌بینی شده بود. به‌طوری که براساس این ضوابط قدیمی، وقتی پژوهشی جنبه محرمانگی پیدا می‌کند انتشار و یا داوری علمی آن الزامی نیست و صرف ارائه گواهی از نهاد کارفرما مبنی بر محرمانه بودن طرح، برای بهره‌مندی استاد یا پژوهشگر از امتیازات آن کافی است.
وی در همین زمینه اضافه می‌کند: درواقع براساس ضوابط موجود، پژوهش‌های علمی با طبقه‌بندی محرمانه لزوماً نباید در مجلات خارجی و یا حتی داخلی منتشر شوند و این مسئله کاملاً تابع ضوابط تشخیص محرمانگی توسط کارفرماست و پژوهشگر می‌تواند با ارائه نامه از امتیازاتش برخوردار شود. بنابراین نباید این‌طور استنباط شود که ضوابط و آیین‌نامه‌های فعلی توجهی به بحث محرمانه بودن پژوهش‌ها ندارد، چون موضوع کاملاً برعکس است و ضوابط فعلی توجه خاصی به پژوهش‌های محرمانه دارد.
دبیر مجمع پژوهشگاه‌های ملی کشور در پاسخ به اینکه اگر در قوانین و دستورالعمل‌های موجود مربوط به ارتقای استادان و پژوهشگران، موضوع پژوهش‌های محرمانه پیش‌بینی شده پس نگرانی‌ها درباره نشت داده‌های حساس امنیتی از طریق انتشار مقالات علمی در نشریات خارجی برای چیست، می‌گوید: ما با پدیده تازه‌ای مواجه هستیم که تابع تحولات حوزه هوش مصنوعی و فناوری‌هایی از این دست است. به عبارت دیگر در حال حاضر پژوهش‌هایی که در نشریات منتشر می‌شوند به صورت مستقیم بار امنیتی ندارند اما به‌واسطه ضریب نفوذ هوش مصنوعی و تحلیل داده‌های مقالات مختلف از طریق این فناوری ممکن است از ترکیب داده‌های پراکنده در سپهر علمی سوءاستفاده امنیتی شود و این همان موضوعی است که الان محل بحث و مطالعه است.
طاهری نیا درخصوص مقابله با پدیده یاد شده هم اظهار می‌کند: پژوهشگر ممکن است در روند کار علمی خود متوجه نشود یافته‌های او در ترکیب با سایر داده‌ها می‌تواند دستاویز تحلیل‌های حساس امنیتی قرار گیرد، به همین دلیل و برای اینکه آسیب‌های این موضوع کم شود باید دانش حفظ محرمانگی داده‌ها را در میان پژوهشگران گسترش دهیم تا آن‌ها هنگام نگارش مقاله و پیش از انتشار آن، ملاحظات امنیتی را رعایت کنند.
رئیس مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در پایان با بیان اینکه ضوابط فعلی برای مفهوم سنتی محرمانگی طراحی شده‌اند، تأکید می‌کند: تحولات تازه در حوزه فناوری، به‌ویژه قدرت تحلیل داده‌ها توسط هوش مصنوعی موجب شده مفهوم محرمانگی تغییر کند و در نتیجه، بازنگری در آیین‌نامه‌های ارتقا و سایر دستورالعمل‌های مربوط به ارزیابی پژوهش اعضای هیئت علمی ضروری است.
خلاصه اینکه نفوذ دشمن از طریق مقالات علمی عادی از جنس مخاطرات غیرمستقیم است که قوانین و آیین‌نامه‌های موجود ما برای این موضوع پیش‌بینی‌های لازم را نکرده است، بنابراین نهادهای تصمیم‌گیر در آموزش عالی باید با درک تحولات فناورانه، ضوابط مربوط را بازنگری و اصلاح کنند تا این‌گونه هم راه نفوذ دشمن بسته شده و هم مسیر ارتقای علمی با واقعیت‌های روز منطبق باشد.
نظر شما