در سال‌های اخیر، این خزانه نه ‌فقط محل نگهداری امن نفایس بوده، بلکه خود را با تحولات روز هماهنگ کرده است؛ از فهرست‌نویسی دقیق و دیجیتال‌سازی اطلاعات اشیا گرفته تا ارتقای تجهیزات امنیتی و ایجاد بستری برای پژوهش‌های علمی. گفت‌وگو با محمدمهدی زاهدی، رئیس اداره ذخایر و نفایس آستان قدس رضوی نشان می‌دهد پشت درهای بسته‌ خزانه، تحولی آرام ولی بنیادین در حال شکل‌گیری است؛ تلاشی برای حفظ گذشته با ابزارهای امروز و نگاهی به آینده. آنچه در ادامه می‌خوانید مروری است بر این تغییرات که در سال‌های اخیر انجام شده است.

از دفترچه تا دیتابیس

خزانه آستان قدس رضوی تا سال ۱۳۹۹ با عنوان «سرپرستی خزانه‌داری کل» زیر نظر تولیت وقت فعالیت می‌کرد اما در اوایل سال ۱۴۰۰ این رویه تغییر کرد و این مجموعه با نام «اداره ذخایر و نفایس» به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های اداره کل نذورات قرار گرفت. در سال‌های اخیر در خزانه آستان قدس رضوی اقدام‌های مختلفی صورت گرفته که یکی از مهم‌ترین آنان، اجرای طرح بزرگ فهرست‌نویسی و طبقه‌بندی اطلاعات اشیای موجود در این مجموعه بوده است. این پروژه که از اواخر سال ۱۳۹۹ آغاز شده، در واقع نقطه ‌عطفی در نظام مستندسازی گنجینه‌های تاریخی این نهاد به شمار می‌آید. پیش از آن، هر چند اطلاعات اشیای ورودی از سال ۱۳۹۰ به صورت سیستمی ثبت شده بود، اما اطلاعات مربوط به اشیای قدیمی‌تر عمدتاً در دفاتر سنتی و به صورت دستی نگهداری می‌شدند.
این طرح ساماندهی با تمرکز بر اشیایی آغاز شد که در سیستم ثبت نشده بودند. مشخصات تمامی آثار شامل وسایل چوبی، سلاح‌ها، منسوجات، ظروف، تابلوهای نقاشی، تمبرها، سکه‌ها و سایر اقلام با بهره‌گیری از دفاتر قدیمی و به ‌صورت دقیق و مرحله ‌به‌ مرحله ثبت شدند. فرایند کار شامل تنظیف اولیه، تصویربرداری حرفه‌ای، ثبت مشخصات در سیستم دیجیتال و سپس جاگذاری مجدد هر شیء در محل مناسب خود بود.
تمام اشیا در این روند دارای شناسنامه دیجیتال، برچسب و بارکد شدند. تیمی متشکل از سه کارشناس و یک تصویربردار تخصصی این عملیات را با رعایت تمام استانداردهای ایمنی و بدون کوچک‌ترین خطا یا آسیب به اشیا به انجام رساندند. ثبت و فهرست‌نویسی مجموعه تمبرها، سکه‌ها و اسکناس‌ها با بیش از یک میلیون قلم شیء از آخرین مراحل این طرح بود. در این مرحله نیز مانند بخش ظروف، دقت بالا در طبقه‌بندی بر اساس اندازه، رنگ، جنس و قدمت تاریخی در دستور کار قرار گرفت.

دیوارهای امن و چشم‌های بیدار محافظ خزانه‌اند

خزانه آستان قدس رضوی همواره به‌عنوان یکی از امن‌ترین و مستحکم‌ترین مکان‌های نگهداری آثار تاریخی در کشور شناخته شده است، اما با پیشرفت فناوری و تحول در استانداردهای ایمنی، ضرورت به‌روزرسانی زیرساخت‌های حفاظتی این مجموعه احساس می‌شد. به همین دلیل، مجموعه‌ای از اقدام‌های امنیتی و ایمنی در سال‌های اخیر در این فضا اجرایی شده است.
یکی از مهم‌ترین پروژه‌ها، اجرای سیستم اطفای حریق مبتنی بر گاز FM۲۰۰ در سال ۱۳۹۹ بود. این سیستم که بدون آسیب به اشیای تاریخی عمل می‌کند، در همه بخش‌های خزانه نصب شد و یک سال بعد به بهره‌برداری کامل رسید.
ارتقای امنیت نیز در کنار افزایش ایمنی از اولویت‌های این مجموعه بود که جایگزینی دوربین‌های نظارتی قدیمی با دوربین‌های دید در شب نسل جدید از دیگر اقدام‌های شاخصی بود که در این راستا به انجام رسید. این دوربین‌ها با پوشش کامل محیط، امکان نظارت بی‌وقفه را فراهم می‌کنند. همچنین دیوارهای بتنی چندلایه خزانه به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که عملاً نفوذناپذیر بوده و دمای داخلی را در تمامی فصول سال ثابت نگه می‌دارند.
در یکی از پروژه‌های عمرانی زیرگذر، دریچه‌هایی از خزانه در معرض ورود دوده و آلودگی قرار گرفتند. با بررسی‌های کارشناسی صورت گرفته، برای حل این مسئله فیلترهای مخصوص برای جذب آلاینده‌ها نصب شد و در ادامه کل فضا تحت کانال‌کشی مناسب برای تهویه قرار گرفت.
با وجود دهه‌ها فعالیت پس از انقلاب اسلامی هیچ تهدیدی علیه امنیت خزانه گزارش نشده است. تنها مورد استثنا به دوران جنگ تحمیلی ۱۲روزه بازمی‌گردد، زمانی که با اجرای کامل پروتکل‌های موزه‌ای، تمامی اشیا جمع‌آوری و به محل امن خزانه منتقل شدند.

خزانه در خدمت دانش

خزانه آستان قدس تنها محل نگهداری آثار تاریخی نیست، بلکه به مرکزی فعال در حوزه پژوهش و تعاملات علمی تبدیل شده است. یکی از جلوه‌های این فعالیت، مرمت تخصصی اشیا در محل خزانه است. تا پیش از سال ۱۴۰۰، اشیای نیازمند مرمت به بخش مرمت کتابخانه مرکزی ارجاع داده می‌شدند، اما اکنون، با حضور یک کارشناس متخصص در محل، این فرایند به‌ صورت درون‌سازمانی انجام می‌شود.
همکاری با کارشناسان خبره در سراسر کشور نیز از دیگر ویژگی‌های متمایز این مجموعه است. بهترین کارشناسان حوزه عتیقه‌جات و نفایس، حتی از شهرهای دیگر، به ‌صورت افتخاری با اداره ذخایر و نفایس همکاری می‌کنند و در صورت نیاز، برای بررسی اشیا به مشهد یا سایر شهرها سفر می‌کنند.
همچنین تعامل خزانه با دانشجویان و پژوهشگران در سال‌های اخیر بسیار گسترده شده است. اداره ذخایر و نفایس طبق پروتکل‌های خاص، اطلاعات، تصاویر و حتی در برخی موارد اشیای مورد پژوهش را در اختیار محققان قرار داده است. این همکاری‌ها منجر به نگارش پایان‌نامه‌ها و مقالات علمی متعدد به ‌ویژه در حوزه‌هایی نظیر تمبر، سکه و اسکناس شده است.