ریشه‌شناسی مفاهیم فهم متفاوتی از پدیده‌ها در اختیار ما قرار می‌دهد. زیارت نیز به عنوان پدیده‌ای مستقل هم ذووجهین است و هم در عین پیچیدگی، در کنه خود دارای سادگی است که اتفاقاً در میان اذهان عمومی ما شیعیان تعریف یکدستی از آن وجود دارد که عموماً برگرفته از توصیه‌های ائمه اطهار(ع) و بزرگان دینی ما در مورد آن است. اگر بخواهیم به‌طور خاص یک مفهوم از میان مفاهیم متعدد زیارت را انتخاب کنیم، در این فرصت به آنچه از آداب تشرف، چه در ظاهر و چه درباطن وجود دارد، می‌پردازیم. در گزارش‌های قبلی به چند مورد از آداب ظاهری مانند ادب طهارت پرداخته‌ایم. غسل زیارت و پاکی از آلودگی‌ها یکی از آن موارد است. زائر با لباس خود و با ظاهر آراسته پیام‌های مختلفی را بیان می‌کند. پوشیدن لباس پاکیزه و آراسته نیز ادب ما و احترام به بزرگی که به محضرش می‌رویم را می‌رساند. در ادامه با سلسله گزارش‌هایی جدید، این آداب و ادب ظاهری و باطنی را بیشتر شرح و بسط خواهیم داد.
رعایت آداب ظاهری نشانه‌ای برای شیعه
در مورد آداب زیارت هم به‌طور کلی موارد و توصیه‌های روایی از ائمه اطهار(ع) وجود دارد و هم می‌توان از سبک و سیره علما و بزرگان دینی، چه یاران ائمه اطهار(ع) و چه شیعیان و دانشمندان الگوبرداری کرد. اما به‌صورت کلی برخی از موارد در آداب، مربوط به ظاهر است و برخی باطنی. در کتب حدیث هم عنوان آداب ظاهری و آداب باطنی برای برخی از اعمال و سنت‌ها مطرح شده است.
تشرف به سبک صادق آل‌محمد(ع)
با نگاهی به تاریخ تشیع متوجه می‌شویم دوران زیست معصومین(ع) در ارتباط با شیعیان و آموزش هنجارهای دینی به ایشان ارتباط مستقیمی با یکدیگر داشته‌اند. امام صادق(ع) آموزش‌های کاربردی و زیادی در مورد آداب زیارت برای ما به‌جا گذاشته‌اند. آداب تشرف نیز مثل دیگر مفاهیم برای خودش ظاهر و باطنی دارد. در روایت آمده است امام صادق(ع) به محمد بن مسلم ـ که از اصحاب بزرگوار ایشان است- در مورد نحوه تشرف به حرم امام علی(ع) با جزئیات و دقیق می‌فرمایند:
«هر گاه به زیارت مرقد امیرالمؤمنین(ع) رفتی، غسل زیارت کن، پاکیزه‌ترین جامه‌هایت را بپوش، بوی خوش و عطریات استعمال کن، با آرامش و وقار و آرام آرام حرکت کن، وقتی به باب‌السلام رسیدی، رو به قبله بایست و سه بار تکبیر بگو، آن گاه زیارت را بخوان». (وسائل‌الشیعه، ج۱۰، ص۳۰۵)
قدم‌های کوچک اما باوقار برداریم
اگر به منابع روایی نگاه کنیم ائمه اطهار(ع) برای ریز و درشت مناسبات ما توصیه‌ای دارند و چه خوب که محدثان و مورخان در طول سالیان سعی کرده‌اند زیست ایشان را برای ما با جزئیات حفظ و نگهداری کنند. خود ائمه(ع) نیز با هوشیاری از پدران خود برای ما صحبت کرده‌اند. شاید به‌نظرتان ساده به‌نظر بیاید اما در توصیف حالات راه رفتن در هنگام زیارت و در مورد گام‌ها و حالت ظاهری در حین قدم زدن نیز صحبت شده است. از امام صادق(ع) نقل شده است: «عَنْ أَبی عَبْدِالله ِ علیه السلام قالَ: کانَ عَلیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام یَمْشی مَشْیَةً کَأَنَّ عَلی رَأْسِهِ الطَّیْرُ لایَسْبِقُ یَمینُهُ شِمالَهُ. امام چهارم(ع) چنان با آرامش راه می‌رفت مثل اینکه بالای سرش پرنده‌ای قرار دارد [که نمی‌خواهد حرکت ایشان را متوجه شود و پرواز کند] دست راست او جلوتر از دست چپش نمی‌رفت». (مشکاة الانوار، ۲۲۷) طمأنینه ایشان به‌طوری برای همگان مشهود بوده که در تاریخ ذکر شده است.
شیعیان در همه امور می‌توانند با اقتدا به مشی ائمه اطهار(ع) برازنده یاری امام عصر(عج) شوند. کما اینکه به عنوان شیعه، رعایت متانت، ادب و وقار در راه رفتن بر شخصیت انسان می‌افزاید. راه رفتن باید متواضعانه باشد نه متکبرانه، با وقار باشد نه سبک و نامناسب. حرکتِ متعادل دست‌ها هنگام راه رفتن هم نشانه‌ای از وقار است.
در حال ذکر و تکبیر وارد حرم شوید
همچنین آرامش و وقار ظاهری، نشانه حالات درونی و آرامش فرد است. در توصیه‌ای مربوط به زیارت آمده است: با وقار و آرامش راه بروید، قدم‌ها را کوچک بردارید، حالت طمأنینه داشته باشید، با حالت ذکر، تسبیح و تکبیر وارد حرم و مزار شوید. این‌ها جهات شکلی و آداب ظاهری است که در باطن و درون زائر هم اثر می‌گذارد. همچنین نفس پیاده رفتن به سمت حرم ائمه اطهار(ع) خود مورد توجه بوده است. پیاده‌روی بر روح و درون اثرگذار است و به آرامش روحی ما کمک می‌کند.
ممکن است درخصوص سفر حج ائمه اطهار(ع) مانند امام حسن مجتبی(ع) و امام کاظم(ع) با پای پیاده چیزهایی شنیده باشید. در تاریخ ذکر شده یکی از یاران حضرت صادق(ع) به نام صفوان با حضرت همسفر بود. در مورد تجربه ناب همراهی او با امام(ع) در کتب بیان شده است: به کوفه که رسیدند، امام دستور دادند مرکب را بخوابانند و فرمودند: اینجا مرقد جدم امیرمؤمنان(ع) است. سپس حضرت غسل کردند، لباس دیگری پوشیدند، به طرفه تپه‌ای که مرقد امام علی(ع) آنجا بود، راه افتاده و به صفوان فرمودند: تو هم مثل من کن، گام‌هایت را کوچک بردار، نگاهت را به طرف پایین بگیر، متواضعانه راه برو... سپس خودشان با صفوان به طرف مرقد حرکت کردند؛ در حالی که سکینه و وقار بر آن دو حاکم بود و تسبیح، تقدیس و تهلیل می‌گفتند تا به قبر شریف رسیدند. (وسائل‌الشیعه، ج۱۰، ص۳۰۵) این وقار و آرامش در هنگام زیارت با توجه به اینکه همه رفتارهای امام معصوم(ع) برای ما آموزه است، موردی است که می‌توانیم آن را تمرین کنیم.
در حدیث دیگری، امام هادی(ع) هنگام آموختن زیارت جامعه کبیره به موسی بن عبدالله نخعی، پیش از بیان متن زیارت‌نامه به وی فرمودند: هر گاه وارد حرم شدی و قبر را دیدی، بایست و ۳۰ بار الله‌اکبر بگو، سپس کمی جلو برو، در حالی که همراه با آرامش و وقار باشی، فاصله گام‌هایت را کوتاه کن، بایست، بازهم ۳۰ بار تکبیر بگو، سپس نزدیک قبر برو، ۴۰بار تکبیر بگو، سپس بگو: «السلام علیکم یا اهل بیت النبّوه...».(وسائل‌الشیعه، ج۱۰، ص۳۰۴) هرگامی که به سوی قرب الهی برمی‌داریم می‌تواند برای خودش ارزش متفاوتی داشته باشد، هرچند در اینجا مقصود ما از گام‌های کوتاه، حالت خضوع و خشوع بوده و آرامش وجود ما در محضر خداوند مهم است، اما برای قدم‌هایی که به سوی حق و برای رضایت حق و برای دوست داشتن کسانی که خداوند متعال آنان را دوست دارد، برداریم و به زیارت ایشان برویم نیز معنا و ارزش متفاوتی برای ما به عنوان زائر لحاظ خواهد شد ان‌شاءالله. باشد که به سوی خداوند و در جهت جلب رضایت او به زیارت برویم.
منابع:
آداب ظاهری و باطنی زیارت، نویسنده: سید حسن فلاحیان، نشریه میقات حج، تابستان ۱۳۹۷، شماره۱۰۴
آداب زیارت، نویسنده: جواد محدثی، فرهنگ کوثر، ۱۳۸۶، شماره ۷۱
نظر شما