اما در کنار این حماسه عظیم جسمانی، زیارت اربعین؛ متنی عمیق و پرمغز که از سوی ائمه اطهار(ع) بر قرائت آن تأکید فراوان شده است همچون پلی معنوی، دل‌های مشتاق را به کربلا پیوند می‌زند. چه آنان که توفیق حضور در حرم مطهر را می‌یابند و چه جاماندگان از این قافله عشق که از دور با قلبی مالامال از ارادت، این منشور معرفتی را زمزمه می‌کنند. این زیارت‌نامه، فراتر از کلمات، بیانیه‌ای است از معرفت، ولایت و تعهد به خط سرخ شهادت و عدالت‌خواهی حسینی که خواندن آن، فارغ از فاصله جغرافیایی، می‌تواند به تحولی عمیق در روح و جان مؤمن منجر شود.
در این ایام پرشور و معنوی به منظور واکاوی ابعاد گوناگون این زیارت شریف و جایگاه آن در منظومه فکری شیعیان، با دکتر فرشته معتمد لنگرودی، پژوهشگر برجسته علوم قرآن و حدیث به گفت‌وگو پرداخته‌ایم.
زیارت اربعین؛ ستون ایمان و نشانه ولایت
دکتر معتمد لنگرودی در تبیین جایگاه زیارت اربعین از منظر حدیث امام حسن عسکری(ع) که آن را یکی از پنج نشانه مؤمن برشمرده‌اند، بیان می‌کند: این نشانه، فراتر از یک عمل ظاهری، دلالت بر تحول باطنی و التزام عملی به مکتب اهل‌بیت(ع) دارد. ایمان در معنای عمیق خود، صرفاً اذعان قلبی نیست، بلکه همچون آموزه‌های قرآنی که ایمان را همواره در کنار عمل صالح می‌آورد، به معنای استقرار عقیده‌ای در قلب است که به تصمیم بر عمل مطابق با آن منجر می‌شود. از منظر فقه الحدیثی، «الاربعین» در این روایت به اربعین معروف امام حسین(ع) اشاره دارد و هم‌ردیف قرار گرفتن آن با نمازهای واجب و نافله، جایگاه آن را تا سطح ستون دین، ولایت و امامت بالا می‌برد. این حدیث نشان می‌دهد زیارت اربعین امری شناخته‌شده و رایج در آن دوران بوده و محصول عصر غیبت یا بدعت نیست و اعتبار آن نیز با استناد علمای بزرگی چون شیخ طوسی، شیخ مفید و علامه حلی تأیید شده است.
وی در خصوص سند و اعتبار زیارت اربعین از منظر رجال و درایه نیز توضیح می‌دهد: متن روایت زیارت اربعین که از امام صادق(ع) نقل شده است، در جوامع روایی معتبری همچون مصباح‌المتهجد، تهذیب الاحکام، اقبال الاعمال و المزار الکبیر به ثبت رسیده است. از منظر سندشناسی حدیث، این روایت مسند محسوب می‌شود؛ به این معنا که سند آن به صورت متصل به معصوم(ع) می‌رسد و سلسله راویان آن، از صفوان جمال تا امام صادق(ع) به‌طور کامل و بدون انقطاع موجود است. افراد حاضر در سلسله سند این روایت، از نظر علم رجال، موثق و مورد اعتماد هستند، بنابراین سند آن صحیح و معتبر تلقی می‌شود. نکته قابل توجه اینکه در طول تاریخ، هیچ‌گونه اختلافی درباره سند و اعتبار این روایت شریف وجود نداشته است. این اعتبار سندی، به نوبه خود موجب وثاقت بیشتر مضامین و محتوای زیارت در نزد مخاطبان و پژوهشگران می‌شود. محتوای این زیارت‌نامه نیز مشتمل بر سه محور معرفی جایگاه رفیع امام حسین(ع)، شناساندن دشمنان و جبهه مقابل ایشان و تبیین فلسفه و اهداف حرکت امام حسین(ع) است. این مضامین با آموزه‌های امام‌شناسی در آیات قرآن کریم کاملاً منطبق است و این موافقت با قرآن، خود مزید بر علت اعتباربخشی به این حدیث شریف می‌شود.
زیارت اربعین؛ بیعتی جمعی برای تداوم قیام حسینی در عصر حاضر
این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش که چگونه ابعاد سیاسی-اجتماعی زیارت اربعین را می‌توان فراتر از یک عمل فردی عبادی، به یک حرکت جمعی و مؤثر در جهان امروز تبدیل کرد تا اهداف قیام امام حسین(ع) مانند اصلاح دین، امر به معروف و نهی از منکر را محقق سازد، به تفسیر سلام و ابعاد اجتماعی-سیاسی آن در فراز اول زیارت و همچنین عبارت «سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَکُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکُمْ» در فراز ششم زیارت اربعین به عنوان تجدید بیعت اشاره می‌کند.
او می‌گوید: عبارت «اِنّی سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَکُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکُمْ» بیانگر این حقیقت است که کارزار میان جبهه حسینی، جبهه حق و جبهه باطل، جبهه یزیدی همواره تداوم دارد. هدف و اساس قیام امام حسین(ع) مبارزه با ظلم، اصلاح دین، امر به معروف و نهی از منکر بوده است که این گفتمان در عصر حاضر نیز جاری و ساری است، هرچند جلوه‌های مبارزه با ظلم ممکن است اشکال متفاوتی به خود بگیرد. بنا به فرمایش رهبر معظم انقلاب، مصداق «حرب لمن حاربکم» در دوران کنونی به معنای درست اندیشیدن، درست سخن گفتن، دقیق شناسایی کردن و به هدف زدن است. هدف غایی زندگی، بندگی و رسیدن به خداست که این مسیر را ما در زیارت اربعین با تجدید بیعت با امام حسین(ع) مشاهده می‌کنیم. بنابراین خواندن زیارت اربعین فراتر از یک عمل فردی و عبادی؛ بلکه یک حرکت و عملی جمعی محسوب می‌شود.
معتمد لنگرودی یادآور می‌شود: در زیارت اربعین هدف قیام امام(ع)، مبارزه با جهل و نجات مردم از گمراهی و ضلالت نیز معرفی شده است، آنجا که می‌خوانیم: «وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَیْرَةِ الضَّلالَةِ». این جبهه و این گفتمان همواره ادامه دارد. لذا وقتی زیارت اربعین را از ابعاد اجتماعی، دینی و حتی دنیوی بررسی می‌کنیم، سبب اعلام موضع فرد در قالب تولی و تبری برای مواضع سیاسی و اجتماعی می‌شود؛ یعنی زائر، اهل قهر و دشمنی با یزید و یزیدیان در هر دوره و محب و دوستدار ائمه(ع) و دوستداران آنان است. مانیفست معرفتی، بینشی و اعتقادی اربعین این‌گونه است که «اگر من در کربلا بودم، با جبهه حق همراه و با جبهه دشمن در دشمنی بودم».
درس‌های اربعین برای نجات انسان معاصر
این کارشناس علوم قرآن و حدیث در پاسخ به نقش دنیاپرستی در واقعه کربلا و راه مقابله با آن از طریق زیارت اربعین، برجسته‌ترین عامل را دنیاپرستی کوفیان، به‌ویژه در میان خواص دانسته و بیان می‌کند: این دنیاطلبی موجب فراموشی اطاعت از امام زمانشان و تبدیل شدن به گروهی خنثی شد. وی به پاسخ کوفیان به امام حسین(ع) که «دل‌هایشان با شماست اما شمشیرشان علیه شماست» و فرمایش امام که «مردم بنده دنیایند و دین مانند آب دهانی بر زبانشان جاری است... اما در هنگام امتحان و سختی‌ها، دینداران بسیار اندک هستند» اشاره کرده و می‌افزاید: این دنیاپرستی سبب غفلت کوفیان و فراموشی خود و خدای خویش شد، به‌طوری که حتی با فراگیر شدن منکرات نتوانستند از تعلقات دنیوی دست بردارند و به یاری امام(ع) بپیوندند.
معتمد لنگرودی اضافه می‌کند: انسان مدرن امروز نیز گرفتار دنیاطلبی و تجمل‌گرایی است که بحران معنویت و اخلاق برای جوامع امروزی محسوب می‌شود. راهکار اصلی برای این بحران، بازگشت به معنویت است، زیرا انسان آمیزه‌ای از مادیات و معنویات است، در حالی که اندیشه سکولار تنها به جنبه‌های تجربی نظر دارد و معنویت را به حاشیه رانده است. با افزایش بصیرت، اصلاح سبک زندگی و ایمان به سنت‌های الهی می‌توان روحیه زندگی ایمانی را ترویج داد؛ روحیه‌ای که در زیارت اربعین به‌وضوح موج می‌زند و درس‌های عملی و معنوی برای مقابله با ریشه‌های دنیاپرستی و جلوگیری از تکرار فجایعی مشابه ارائه می‌دهد.
زیارت اربعین؛ دروازه‌ای به تحول روحی و وجاهت عندالله
این کارشناس دینی در پاسخ به این پرسش که چگونه زیارت اربعین می‌تواند به تحول روحی عمیق در زائر منجر شود و او را به وجاهت و مقبولیت عندالله نزدیک کند، بیان می‌کند: زیارت اربعین، تجلی‌گاه تجدید بیعت با امام حسین(ع) است. این تجدید بیعت، درک عمیقی را در زائر ایجاد می‌کند که با شهادت امام حسین(ع)، امامت ماندگار شد و امام(ع) جان خود را فدای ارزش‌های والایی چون عدالت، ظلم‌ستیزی، مبارزه با طاغوت و احیای بندگی خداوند متعال کرد. این درک به زائر می‌آموزد امت اسلامی باید تا ابد در برابر ظالمان، مستکبران و طاغوت‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی با بذل جان ایستادگی کند. اگر این تحول درونی در زائر ایجاد شود، همان تقرب و وجاهت به خداوند متعال حاصل می‌شود.
دکتر معتمد لنگرودی در پایان توضیح می‌دهد: زیارت اربعین فراتر از یک ملاقات حضوری، بیانگر امتداد قیام عاشورا در زندگی زائر و ضرورت تطبیق آن با سیره امام حسین(ع) است. این زیارت، چه حضوری و چه از راه دور (با قرائت سلام و دعا)، راهی برای ابراز ارادت و تحول عمیق در زندگی عملی مؤمنان است. نشانه این تحول، داشتن سلوک حسینی و عدم سلطه‌پذیری از ظالمان است. اجتماع اربعین فرصتی بی‌بدیل برای تربیت انسان مؤمن، گسترش سبک زندگی اسلامی و حیات طیبه و تقویت وحدت اسلامی و انسجام ملی به عنوان نمادی هویتی برای جامعه شیعه است.
نظر شما