در جهانی که تفرقه‌ها و تهدیدها، وحدت امت اسلامی را نشانه رفته‌اند، رمز تبدیل این ظرفیت‌های بالقوه به راهکارهای عملیاتی چیست؟
برای واکاوی عمیق‌تر این ظرفیت‌ها و راهبردهای تحقق وحدت، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید مصطفی حسینی رودباری، مدیر گروه قرآن و حدیث پژوهشگاه مطالعات تقریبی انجام داده‌ایم.

از عشق حسینی تا وحدت جهانی

دکتر حسینی در پاسخ به این پرسش که برجسته‌ترین پیام وحدت‌بخش این ایام چه بود و چگونه می‌تواند به عنوان یک نقشه راه برای همبستگی امت اسلامی عمل کند، می‌گوید: از آنجا که حادثه کربلا مظهر اوج تجلی ارزش‌های انسانی و معنوی جبهه حق و اوج شقاوت و رذالت جبهه باطل بود، پیام اصلی اربعین نیز که هر سال تکرار می‌شود، اعلام وفاداری و عشق مستمر به اصول و مبانی مکتب حسینی و ابراز انزجار از جریان‌های الحادی و ضدبشری است که منافقانه به نام دین بر مردم حکومت می‌کنند. پیاده‌روی اربعین نماد عزم و اراده مصمم همه کسانی است که عشق و وفاداری خویش به دفاع از ارزش‌های توحیدی و انزجارشان را از مواضع ضد انسانی بیدادگران زمان ابراز می‌دارند و از آنجا که ارزش‌های توحیدی مانند عزت‌طلبی، عدالت‌خواهی، آزادگی، ایثار، اخلاص، عشق به خداوند، اعتقاد به قیامت، صبر و شکیبایی، تنفر از ظلم و... که در حماسه حسینی تحقق یافت منطبق با فطرت انسانی است، بنابراین پیاده‌روی اربعین در صورت تعمیق و زدودن برخی پیرایه‌ها این ظرفیت را خواهد داشت که ملت‌های آزاده جهان را به امت واحده انسانی اسلامی مبدل کرده و نویدبخش زوال جریان‌های کفر و نفاق در عصر بیداد شود.
اما چگونه مکتب اهل‌بیت(ع) می‌تواند محور مشترک و مورد اجماع برای رفع تفرقه و اختلافات در جهان اسلام باشد؟ این پرسشی است که این پژوهشگر درباره آن چنین توضیح می‌دهد: مکتب اهل‌بیت(ع) که تجلی عملی اسلام و عینیت‌یافته قرآن است، اصولی دارد که با تبیین صحیح می‌تواند محور وحدت اسلامی و حتی بشریت شود. این امر از آن رو است که هدف نهایی آموزه‌های قرآنی، ایجاد امت واحده انسانی است، چنان‌که می‌فرماید: «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ» (انبیا، ۹۲). این مکتب بر فطرت توحیدی، حق‌طلبی، عشق به زیبایی، کمال‌جویی و تنفر از ظلم بنا شده و درصدد رهنمون کردن بشریت به این اهداف عالی است. متأسفانه، تحریفات گسترده، به‌ویژه در حادثه عاشورا، این حقیقت را پوشانده است. از این رو، بر مصلحان و عالمان فرض است دین را از خرافات پیراسته تا سیمای نورانی مکتب اهل‌بیت(ع) و حماسه حسینی تجلی یابد. شهید مطهری، اندیشمند احیاگر معاصر، نمونه این حرکت عمیق فرهنگی بود که جانش را در این راه فدا کرد. آثار او، از جمله «حماسه حسینی» به زدودن آسیب‌ها و تحریفات از تفکر دینی و معرفی صحیح مکتب حسینی کمک شایانی کرد.

معرفت؛ سنگ‌بنای وحدت عملی و مقابله با تفرقه

مدیر گروه قرآن و حدیث پژوهشگاه مطالعات تقریبی در ادامه در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان آموزه‌های وحدت‌بخش مکتب اهل‌بیت(ع) را از سطح نظری به عرصه عمل و راهکارهای عملیاتی برای مقابله با تفرقه تبدیل کرد، می‌گوید: گام نخست، همان‌گونه که امیرالمؤمنین(ع) فرموده‌اند: «ما من حرکه الا و انت محتاج فیها الی معرفه» (هیچ حرکتی نیست مگر اینکه در آن به معرفت نیازمندی) اصلاح فکر و اندیشه است. این اصل بنیادین نشان می‌دهد تا معرفت عمیق دینی حاصل نشود، هیچ گام اصلاحی پایداری نمی‌توان برداشت. نهضت حسینی نیز همان‌گونه که در زیارت اربعین آمده است، با هدف نجات مردم از جهل و نادانی و ایجاد تحول معرفتی در آنان شکل گرفت: «وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبادَکَ مِنَ الْجَهالَةِ وَ حَیْرَةِ الضَّلالَةِ»؛ او جانش را در راه تو فدا کرد تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی گمراهی نجات دهد. یکی از عوامل اصلی انحطاط کنونی جوامع اسلامی و سیطره استکبار بر ۲میلیارد مسلمان، درک ناصواب آنان از دین و مهجوریت قرآن و اهل‌بیت(ع) است. از این رو، مصلحان و نخبگان دینی در مرحله نخست باید سیمای حقیقی دین را به مسلمانان معرفی و آنان را از ظرفیت‌ها و سرمایه‌های عظیم نهفته در منابع دینی‌شان مطلع کنند.
دکتر حسینی با اشاره به نقش نخبگان تصریح می‌کند: هنرمندان و صاحبان رسانه نیز باید به شیوه‌های گوناگون، آثار احیاگران و اندیشمندانی مانند شهید مطهری، شهید بهشتی و شهید صدر را در قالب‌های مختلف به جوامع اسلامی، به‌ویژه نسل جوان ارائه کنند. قطعاً با تعمیق این معرفت، گام‌های بعدی نیز استوارتر خواهد بود و راه‌های هدایت الهی به‌تدریج گشوده خواهد شد، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا» (عنکبوت، ۶۹)؛ و کسانی که در راه ما مجاهدت کنند، قطعاً آن‌ها را به راه‌های خود هدایت خواهیم کرد.
البته، شناخت راه‌های نفوذ و سیطره علمی و سیاسی دشمن نیز بسیار لازم و ضروری است. همان‌گونه که مجدد بزرگ قرن و منادی وحدت اسلامی، علامه سید شرف‌الدین عاملی فرموده‌اند: «لا ینتشر الهدی الا من حیث انتشر الضلال»؛ هدایت و حقیقت در دنیا انتشار نخواهد یافت مگر از همان طریقی که ضلالت انتشار یافته است. این بدان معناست که پیروان جبهه حق نیز باید از همان روش‌ها و ابزاری که دشمن در نشر اهداف باطلش به کار می‌گیرد، برای نشر حقیقت و هدایت بهره‌برداری کنند.

بصیرت حسینی؛ فراتر از عادت، در مسیر تحول امت

این کارشناس دینی برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های معنوی و اجتماعی ایام مذهبی در تعمیق همبستگی اسلامی، شناخت آسیب‌های شعائر دینی را گام نخست دانسته و توضیح می‌دهد: مهم‌ترین آسیب، تلقی صرف این شعائر برای کسب ثواب یا انجام آن‌ها از روی عادت است، در حالی که هدف حماسه حسینی و اربعین، تحول واقعی در زندگی، شست‌وشوی روح، اصلاح تفکر درباره خدا، قیامت، زندگی و روابط اجتماعی و نهادینه کردن فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر (فلسفه قیام) است. این نهضت همچنین برای آگاهی مردم به وظایفشان در برابر حاکمان، واکنش بدون ترس به منکرات و آموختن درس‌ها برای جلوگیری از تکرار فجایعی چون عاشوراست. به فرموده رهبر معظم انقلاب، بی‌تفاوتی مردم به منکرات و تعطیلی امر به معروف و نهی از منکر، به تکرار فجایعی چون عاشورا منجر می‌شود. لذا، گسترش این فرهنگ برای جلوگیری از تکرار فجایع و تعمیق همبستگی اسلامی ضروری است. دوری از تفرقه و آگاهی‌بخشی عالمان دینی درخصوص تعصبات جاهلانه، به‌ویژه تنگ‌نظری‌های مذهبی نیز حائز اهمیت است. از امام حسین(ع) می‌آموزیم چگونه نهضت جهانی و شعارهای وحدت‌بخش ایشان، الهام‌بخش آزادگان جهان بوده و امت‌های مختلف را با وجود اختلافات مذهبی، متحد کرده است.
وی تصریح می‌کند: امت اسلامی امروز در برابر تهدیدات جبهه متحد کفر و نفاق جهانی قرار گرفته و آینده‌ای نگران‌کننده در انتظار آن خواهد بود، مگر آنکه با روح حقیقی دین و اهداف عالی آن هماهنگ شود. در این میان، مکتب حسین(ع) بزرگ‌ترین سرمایه مسلمانان در عصر کنونی به شمار می‌رود که اگر به‌درستی معرفی شود، برترین روش را در تحکیم همبستگی اسلامی ارائه خواهد کرد. این مکتب به‌وضوح نشان داد صرف تکیه بر ظواهر و شعائر اسلامی، تا زمانی که با روح اسلام یعنی عدالت‌طلبی، آزادی‌خواهی، بندگی خالصانه الله، مبارزه با ظلم و تبعیض آمیخته نباشد، ارزشی نخواهد داشت. مکتب عاشورا بر بصیرت در شناخت مدعیان دینداری از دینداران حقیقی و ریشه‌کن کردن منکر از جامعه اسلامی تأکید دارد و آینده روشن و امیدبخش امت اسلامی، تنها در پرتو احیای واقعی امر به معروف و نهی از منکر در همه سطوح جامعه محقق خواهد شد. این اصل حیاتی که قرآن کریم آن را بزرگ‌ترین شاخصه برتری امت اسلامی می‌داند (آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران)، نادیده گرفتنش زمینه سقوط، انحطاط و سلطه اشرار را فراهم خواهد کرد.

عبرت‌های عاشورا برای امروز ما

دکتر حسینی رودباری در پایان با بیان راهکارهایی عنوان می‌کند: باید جامعه اسلامی را با درس‌ها و عبرت‌های عاشورا بیش از پیش آشنا کرد تا به‌تدریج حقایق نهضت حسینی در اندیشه و جان مردم نهادینه شود. اکتفا به ظواهر و شعائر در عزاداری حسین بن علی(ع)، منهای درس‌آموزی و عبرت‌گیری از آن، جامعه را با خطرات عمیق مواجه خواهد کرد. همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب در بحث عبرت‌های عاشورا فرمودند؛ عاشورا غیر از درس‌ها، عبرت‌هایی هم دارد. ایشان با طرح این پرسش که «چطور شد جامعه اسلامی به محوریت پیامبر عظیم‌الشأن(ص)... بعد از ۵۰ سال کارشان به آنجا رسید که جمع شدند فرزند همین پیامبر را با فجیع‌ترین وضعی کشتند» به عمق انحراف و عقب‌گرد اشاره کرده و هشدار می‌دهند: «آیا هر جامعه اسلامی، همین عاقبت را دارد؟ اگر عبرت بگیرند، نه؛ اگر عبرت نگیرند، بله». ایشان تأکید می‌کنند: «اگر دقت نکنید، اگر مواظب نباشیم، اگر خودمان را آنچنان که باید و شاید، در این راه نگه نداریم، ممکن است آن سرنوشت پیش بیاید. عبرت عاشورا، اینجاست». این هشدار، اهمیت حیاتی درک عمیق و عمل به آموزه‌های مکتب حسین(ع) و اصل امر به معروف و نهی از منکر را برای بقا و پیشرفت امت اسلامی بیش از پیش روشن می‌کند.