در هفته‌ای که گذشت از ضریح گفتیم و نخستین جزئی که این سازه معنوی را به زمین متصل می‌کند، یعنی پاسای و از پاسنگ‌ها و نقش گلدان‌های روی آن صحبت کردیم. امروز در مورد ستون‌های اصلی ضریح و تفسیر معنایی نقش و نگارهای ستون‌های اصلی آن صحبت می‌کنیم. در گذر زمان، یکی از عناصر اصلی در سازه‌ها، ستون‌ها بوده‌اند که به دلیل مسائل انتقال بار، شیوه‌های معماری، مصالح در دسترس و نوع اتصالات، فرم‌های گوناگونی پیدا کرده‌اند. با بررسی‌ها روی ستون‌ها و نقش و نگارهای موجود در آن‌ها می‌توان بخشی از دانش فراموش‌شده ایرانی را آشکار کرد و به معنای عمیق پنهان و مستتر در آن‌ها دست یافت.
بنیاد خانه مصفا
هر یک از ستون‌های اصلی و چهار گوشه ضریح با گلدانی سه‌بعدی حجیم، شکیل و به گونه سنتی مدور و منقش در پای خویش، بنیاد خانه بهشتی و مصفایی را به نام ضریح می‌گذارند.
گلدان‌هایی که هر کدام جایگاه تعدادی از گل‌های باغ اسلیمی هستند و ساقه‌های تاک و نیلوفر و گل‌های ختایی از شکوفه‌های سیب تا یاس و نرگس و برگ‌های پرطاووسی در آن‌ها خوش نشسته‌اند و هر کدام اشاراتی ولایی که بر آن مترتب است را بنیان می‌نهند. نقوشی که اساس و بنیاد همه نقوش آذین‌بندی شده در فضای ضریح است و این خانه بهشتی و نورانی را مزین و زیبا کرده است. اما این موارد تنها برای تزئین صرف به‌کار برده نشده‌اند که در طراحی سنتی ایران‌زمین، تنوع بسیاری از نقوش تزئینی وجود دارد که بن‌مایه اصیل آن‌ها بر مبنای پیشینه‌ای غنی از باورهای دیرینه و گذشتگان است.
یکی از این نقوش، نقش گلدانی یا گل و گلدان است که جلوه آن را می‌توان به صورت متنوع در میان انواع هنرهای سنتی ایران ملاحظه کرد. این گلدانی‌های به‌کار گرفته شده در ستون‌های ضریح با دل نشانی زینت خورده و ساختاری از اسلیمی دارد و با قابی عیان و مشخص، گل و غنچه‌های بسیار ظریفی را در خود جای داده است. ختایی‌های رقصان و پر پیچ و خم و پر کرشمه در امتداد ستون با گل‌های هشت‌پری که محل دیگر از انشعابات گل پنج پری که در حصر پرطاووسی‌های ایستا یا شکسته‌اند؛ گل‌هایی که به جان هم گره خورده، تکیه داده‌اند و یا در پناه یکدیگر غرق و قرین شده‌اند.
این نقش که -در جایگاه یک الگوی اصلی- بر بدنه بناهای اسلامی در موارد گوناگون مثل ضریح، کاشی‌ها و حتی فرش و موارد دیگر متجلی شده است، با نگاهی سطحی، تصویری جز یک گلدان با شاخه‌های گیاهی نیست، اما با تحلیل عمیق‌تر می‌توان به بن‌مایه‌های اصلی آن که ریشه در نمادهای کهن دارد، نائل شد. در بسیاری از پژوهش‌های صورت گرفته و تحلیل اجزای اصلی نقش گلدانی به سه جزء «آب، گلدان و گیاه» دست یافته شده است.
معنای مستتر در گلدان
با تحلیل سه عنصر اصلی «آب، گلدان و گیاه» در یک نقش گل و گلدان می‌توان به رمز و معنای مستتر در این نماد ترکیبی «گلدان، گیاه» رسید و با جست‌وجو در آثار هنر ایرانی اسلامی به الگوهای تصویری در دوران باستان دست یافت. در میان نمونه‌های تصویری و اسنادی پیش از اسلام ایران، نقش تصویری «جام» یکی از الگوهای تصویری تکرارشونده است که عمدتاً از درون آن، آب‌های رونده و درخت و گل به بیرون هدایت شده‌اند. بر این اساس در کنار رمزگان و نماد ترکیبیِ «گلدان-گیاه» می‌توان رمزگان و نماد «آب» را نیز قرارداد. کما اینکه خود نماد آب در دین مبین اسلام بار معنایی و بحث تحلیلی مفصلی دارد، در تفکر شیعی نیز آب مرتبت رفیعی دارد که وجود مبارک مولی‌الموحدین حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) با لقب ساقی کوثر و مهریه حضرت زهرا(س) گواهی بر این ادعاست.
به وجود تو گره می‌خورم
در نقش ستون‌های ضریح از گلدان و گل‌های آن که بگذریم به واگیره‌هایی تکرارشونده می‌رسیم. (واگیره واحد تکرارشونده در یک نقش بزرگ‌تر است که با تکرار آن، کل طرح شکل می‌گیرد) واگیره‌ها با تکرار خود، ستون را با راز و رمزی آمیخته‌اند و مرز آن‌ها و محل تکرارشوندگی با ظرافتی هنرمندانه و خردمندانه پنهان شده است.
این امر صد البته از هنرمندی دست استاد محمود فرشچیان است که با هوشمندی ویژه‌ای، زیبایی‌ها را یکی پس از دیگری به صورت رمزآلود و با گره‌خوردگی تیزهوشانه‌ای به یکدیگر متصل کرده و در انتها با مقرنسی شیوا و شیدا به محرابی‌های دوازده‌گانه، خاتمه داده است. محرابی‌ها نشان و نماد دین، ولایت و نماز است که به وجود ۱۲ امام معصوم(ع) اشاره دارد. این ستون‌ها با مقرنس‌های محرابی و با هندسه شکیل و زیبای اسلامی، چون مشعلی در چهار گوشه ضریح به نظر می‌آیند که با هیئتی شبیه به تاج ضریح‌اند. هرچند آن نیز صورتی مصباح‌گونه دارد و چون مشعلی می‌درخشد و نورافشانی می‌کند.
هر ضریحی صاحب چهار ستون در اطراف و اکناف خویش است، اما خالی از لطف نیست اگر بگوییم از دیدی رمزپردازانه و نمادگرایانه، چهار ستون ضریح مثل نماز، زکات و روزه و حج‌اند و بنیان اصلی و مرکزیت ضریح، ستون و رکن مقام ولی و ولایت، اصل دیگر آن است که خود حضرت شمس‌الشموس امام رئوف(ع) عمود و اصل بوده و صاحب مضجع شریف‌اند و هر آنچه داریم از برکات وجود ایشان است.
منابع:
تجلی نقش «گل و گلدان» در کاشی‌کاری حرم مقدس رضوی نویسنده: سحر چنگیز
پویش مفهومی در یافتن ارتباط صورت ظاهری با معانی نهفته در ساختار ضریح امام رضا(ع)
نویسندگان: پرویز اسکندرپور خرمی، علی‌اکبر شیرازی
نظر شما