این آثار، نه‌تنها تداعی‌کننده امر زیارت برای بازدیدکنندگان است؛ بلکه نقش اثرگذاری نیز در ارتقای فرهنگ زیارت این آستان مقدس، داشته و دارد.
ز تابلوهای اذن دخول قدیمی که در ورودی موزه رضوی نصب شده و پنجره فولادهای مربوط به دوره‌های تیموری و قاجار که با زیبایی هرچه تمام بر روی دیوارهای موزه جانمایی شده تا ضریح‌های قدیمی که روزگاری مورد توسل زائران دل‌شکسته شمس الشموس (ع) بوده و اکنون در موزه تاریخ حرم رضوی ماندگار شده است؛ تمامی این آثار دل‌های زائران را از تونل زمان به صحن و سرای رضوی برمی‌گرداند و زیارت آنان را، تکمیل می‌کند. به مناسبت بزرگداشت ایام پایانی ماه صفر، با عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های معاونت موزه‌ها و گنجینه‌های فرهنگی آستان قدس رضوی، با محوریت نقش موزه‌ها در ارتقای فرهنگ زیارت، به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید:

به طور میانگین هر ساله موزه‌های حرم مطهر رضوی، میزبان چند زائر و مجاور است؟

میانگین بازدید سالانه از موزه‌های آستان قدس رضوی، بیش از 800 هزار نفر است که حدود 40 هزار نفر از این بازدیدکنندگان را زائران غیرایرانی تشکیل می‌دهند.
دراین‌میان، همان‌طور که بازدیدکنندگان ایرانی به‌صورت متنوع از تمامی استان‌های کشور برای زیارت حضرت رضا (ع) و همچنین بازدید از موزه، به این آستان ملکوتی مشرف می‌شوند، زائران غیرایرانی نیز از تمامی کشورها همچون هند، پاکستان، افغانستان، عراق، آذربایجان، ازبکستان، ترکیه، اندونزی و چین از قاره آسیا و همچنین کشورهایی از سایر قاره‌های جهان مانند اروپا، آفریقا و...، برای عرض ارادت به ساحت مقدس این امام همام و در کنار آن بازدید از موزه‌های آستان قدس رضوی، به حرم مطهر، وارد می‌شوند.

چه آثاری در موزه آستان قدس رضوی بیشتر تداعی‌کننده امر زیارت برای بازدیدکنندگان است؟
بی‌شک، آثار موزه تاریخ حرم رضوی، حس زیارت حرم مطهر را بیشتر به بازدیدکنندگان منتقل می‌کند.
در این موزه، آثاری در دودسته کلی اعم از اشیای مربوط به معماری اماکن متبرکه رضوی که در قسمت‌های مختلف حرم مطهر نصب بوده است، نظیر ضریح‌های مطهر، محراب‌ها، درها، پنجره فولاد، سنگاب دوره خوارزمشاهی و... و همچنین اشیایی که در حرم مطهر جنبه کاربردی داشته و برای امری خاص مورداستفاده قرار می‌گرفته است، مانند وسایل روشنایی، زیارت‌نامه‌های فولادی، اشیای مربوط به شست‌وشوی حرم مطهر و...، به نمایش گذاشته شده است.
در مجموع، چیدمان و نمایش آثار در این موزه به‌گونه‌ای انجام شده است که بازدیدکننده، با سیر تحولات اماکن متبرکه رضوی و همچنین تغییرات اشیا و لوازم به‌کارگیری شده در طول زمان در حرم مطهر، آشنا شود.
به طور نمونه، می‌توان از ضریح‌های قدیمی مضجع شریف امام رضا (ع) و مقایسه آنها با ضریح مطهر فعلی، پنجره فولاد مربوط به دوره تیموریان و مقایسه آن با پنجره فولادی که در حال حاضر در صحن انقلاب نصب است، نام برد.
همچنین وسایل روشنایی گذشته در مقایسه با تجهیزات و نورپردازی‌های مدرن امروزی و دیگر آثار که البته تمامی آنها به دلیل قرارگرفتن در فضای روحانی و معنوی حرم مطهر، متبرک و مورداحترام بازدیدکنندگان، است.

زائران به‌ویژه زائران غیرایرانی چه رفتارها و برخوردهای خاصی در مواجهه با چنین آثاری در موزه رضوی دارند؟

بارها شاهد بودیم که زائران در مقابل آثاری همچون ضریح‌های قدیمی مضجع شریف امام رضا (ع)، به رازونیاز پرداختند. برخی از زائران نیز به ‌دلیل اخلاص و باورهای خود، کفش‌هایشان را هنگام ورود به موزه درآورده و مثل زمان تشرف به روضه منوره با آداب خاص زیارت، وارد موزه شده‌اند.
حتی گروه‌هایی از زائران، در گوشه‌ای از سالن‌های موزه و مقابل آثاری نظیر پنجره فولاد، به روضه‌خوانی و مداحی، پرداخته‌اند.

به نظر شما وجود موزه‌ها در حرم مطهر چه تأثیری در ارتقای کیفیت و معنویت زیارت زائران دارد؟

موزه‌های آستان قدس رضوی، با دارابودن 17 گنجینه تخصصی متنوع در محقق شدن زیارت متعالی زائران، نقش مهمی دارد. بازدیدکنندگان می‌توانند با مشاهده بیش از 8 هزار اثر نفیس و گرانبها در این موزه‌ها، علاوه بر تجربه حضور در یک مکان کم‌نظیر، فرصت آشنایی و آگاهی بیشتر از تاریخ، فرهنگ و گذشته حرم مطهر رضوی را به‌دست آورند که این امر می‌تواند مکمل زیارت زائران باشد و تجربه‌ای غنی‌تر و عمیق‌تر از زیارت را، برای آنان فراهم کند.
همچنین نمایش آثار و اشیای مرتبط با زیارت، درتبلیغ و ترویج این سنت معنوی و مذهبی اثرگذار است که این امر نیز می‌تواند ارتقای رضایت زائران از سفر خود، تمایل بیشتر آنان به تکرار این تجربه و گسترش فرهنگ زیارت در میان مسلمانان و حتی غیرمسلمانان را، به دنبال داشته باشد.
دراین‌میان، کارشناسان موزه که به منظور راهنمایی بازدیدکنندگان در سالن‌های نمایش آثار حضور دارند، با روایتگری درست و استاندارد از آثار، یکی از رسالت‌های مهم موزه آستان قدس رضوی را که همان حفظ، نگهداری و نشر میراث فرهنگی رضوی است، برعهده دارند.

آیا توجه به معرفی واقفان و اهداکنندگان آثار در موزه‌های حرم رضوی نیز در این امر می‌تواند اثرگذار باشد؟

به‌طورکلی، سنت حسنه وقف به‌ دلیل کارکرد اصلی آن که همان درنظرگرفتن منافع و عایدات موقوفه برای امری خاص است، نقش مهمی در توسعه و تسهیل زیارت، دارد.
وقف، به‌منظور ساخت، توسعه، تکمیل و تجهیز اماکن متبرکه حرم مطهر و همچنین وقف اموال و دارایی‌ها، به‌منظور توسعه و پیشرفت امور فرهنگی که می‌توان آن را وقف فرهنگی نامید، مورداستفاده قرار می‌گیرد.
بنابراین، موزه آستان قدس رضوی که اساس شکل‌گیری آن وقف و اهدای آثار است با فراهم‌کردن زمینه بازدید از گنجینه‌های متنوع، فرصتی برای آموزش، تأمل و تجربه فرهنگی فراهم می‌آورد که زیارت را از صرفاً یک عمل عبادی، به تجربه‌ای چندبُعدی با بار فرهنگی و هنری، تبدیل می‌کند.
در این راستا، معرفی واقفان و اهداکنندگان آثار، ضمن ترویج وقف و تجلیل از مقام واقف، موجب آشنایی بازدیدکنندگان با واقفان و همچنین ترغیب آنان در خصوص وقف و اهدا می‌شود.
به طور مثال، بازدید از اشیای بسیار نفیسی همچون سکه‌های قدیمی، قرآن‌های خطی، آثار اهدایی مقام معظم رهبری، انواع فرش‌ها، مدال‌های ورزشکاران و نخبگان علمی و... که تمامی آنها از روی ارادت به امام مهربانی‌ها، اهدا و وقف شده است، می‌تواند به درک بهتر زیارت و افزایش معرفت زائران کمک قابل‌توجهی کرده و به توسعه کیفی مقوله زیارت، منتهی شود.

در این میان، بازدیدکنندگان موزه‌ها چه نقشی می‌توانند در امتداد امر زیارت ایفا کنند؟

همان‌طور که بیان شد، بازدید از موزه‌های آستان قدس رضوی، از یک سو زائران را با تاریخ، فرهنگ و هنر مرتبط با ایران و اسلام آشنا کرده و از سویی دیگر، زمینه درک بهتر از ارزش‌های معنوی و فرهنگی حرم مطهر رضوی را برای آنان، فراهم می‌کند.
بنابراین، زائران نیز می‌توانند با بازگوکردن تجربه دلنشین سفر خویش به مشهد مقدس و روایت بازدید از موزه‌ها به‌عنوان بخشی از برنامه زیارت، به ترویج فرهنگ زیارت و انتقال آن به نسل‌های آینده، کمک کنند.