در این قسمت از برنامه «ملک رضوان» که به مناسبت دهۀ آخر ماه صفر و شهادت امام رضا (ع) تهیه شده، دکتر محمدرضا قائمی نیک، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی درباره «احیای تمدن اسلامی در مسیر هجرت امام رضا (ع)»، به ایراد سخن، پرداخت.

جادۀ ولایت مسیر احیای تمدن اسلامی

دکتر قائمی نیک در ابتدای بحث با اشاره به مواجهۀ امام رضا (ع) با ایرانی‌ها و فرهنگ ایرانی، گفت: اگر به حضور حضرت رضا (ع) در ایران، از حیث نگاه‌های جامعه‌شناختی یا مردم‌شناختی توجه شود، وجوه قابل‌توجهی را درگذشته و حال، برای ما آشکار می‌کند.
وی، افزود: به‌رغم ممانعت دستگاه عباسی از عبور امام رضا (ع) از شهرهای شیعه‌نشین و پرتردد، اما حرکت امام در طول مسیر واجد بسیاری از مؤلفه‌های فرهنگی و تعامل فرهنگی با فضای مردمی هر کدام از مناطق، بوده است.
وی ادامه داد: در طول این مسیر از مدینه تا مرو که به تعبیر مقام معظم رهبری «جادۀ ولایت» نام دارد، می‌توانیم احادیثی که از حضرت رضا (ع) صادر شده با این مکان‌ها تطبیق دهیم که مشهورترین آن، حدیث سلسله الذهب است که در نیشابور ایراد کردند. ‌
حضرت رضا (ع) مستقیماً این مسیر را قدم‌به‌قدم طی کردند و با مردم مواجه شدند، امری که تا پیش از آن برای مردم ایران اتفاق نیفتاده بود که بتوانند با امام به طور مستقیم در شهر خود ارتباط پیدا کنند. توجه به تعامل‌های فرهنگی حضرت رضا (ع) در طول راه می‌تواند یک مسیر کاملاً فرهنگی برای احیای تمدن اسلامی، باشد.

گسترش تشیع در ایران

قائمی نیک با اشاره به مهاجرت اشعریون به قم در دورۀ اموی و عباسی و تشکیل این شهر به‌عنوان یکی از مراکز اصلی شیعیان، اظهار داشت: قم با حضور شیعیان و گردآوری و تدوین کتب اربعه به مرکز تشیع تبدیل شده بود و احادیثی که از امامان پیشین همچون امام صادق (ع) و امام سجاد (ع) دربارۀ جایگاه قم وجود دارد، به این دوران، مربوط است.
وی، تصریح کرد: این روند گسترش تشیع در ایران با حضور امام رضا (ع) و گسترش آن به حوزۀ شرق کشور، تداوم یافت.

امام رضا (ع) و گفت‌وگو به زبان مردم

ایشان حضور امام رضا (ع) در جای جای ایران و به زبان اقوام مختلف سخن گفتن را الگویی برای مبلغان فرهنگی دانست و تصریح کرد: برای مثال وقتی به حضور امام رضا (ع) در خوزستان، منطقه‌ای که به عنوان مدفن انبیا شناخته می‌شود، نگاه می‌کنیم می‌بینیم که ایشان در آن منطقه به تاریخ انبیا و تأثیر آن در منطقه اشاره کرده و به زبان آن منطقه سخن گفته است.
وی، ادامه داد: آدابی که از آن دوران به‌جامانده، نشان‌دهندۀ احترام ویژه به حضور حضرت رضا (ع) است؛ حتی در برخی مناطق مانند بهبهان، هر ساله مراسم بزرگداشتی برای ایشان، برگزار می‌شود.

تعامل تمدنی و الگویی برای مبلغان

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه در سایر مناطق نیز امام رضا (ع) متناسب با تنوع فضایی و فرهنگی هر منطقه با مردم گفت‌وگو و علاوه بر نقل احادیث، تعامل فرهنگی و تمدنی گسترده‌ای ایجاد می‌کند، خاطرنشان کرد: این الگو نشان می‌دهد که یک مبلغ می‌تواند با ورود به فرهنگی متفاوت، مسیر طولانی فرهنگی از خوزستان تا نواحی شرقی ایران را طی کند و همچنان، تأثیرگذار باشد.
الگوی سیاسی امام رضا (ع) در مواجهه با حاکمان

وی در پاسخ به سؤال کارشناس برنامه دربارۀ تفاوت کنش خلیفۀ عباسی و امام رضا (ع) در برخورد با مردم، توضیح داد: رفتار حضرت رضا (ع) در نسبت با حوزۀ سیاست الگویی است که بعدها علما در دوران غیبت، مانند شیخ مفید و شیخ مرتضی علم‌الهدی، با آن تعامل کردند.
این استاد دانشگاه، تأکید کرد: این الگو نشان می‌دهد که در نبود امام معصوم یا در مواجهه با حاکم جابر، وظیفۀ ما در احیای احکام الهی چیست و چرا اجرای این احکام نیازمند سیاست است.
لذا در دوران غیبت، علما بیکار نمی‌نشینند و سعی می‌کنند به دلیل ضرورت احیای احکام، با حفظ حوزۀ اسلام و تدین، با حاکمان، تعامل داشته باشند.

اهمیت مطالعۀ سیرۀ اجتماعی - سیاسی حضرت رضا (ع)

قائمی‌نیک، با تأکید بر اینکه گرچه حضرت رضا (ع) به عنوان ولیعهد ناگزیر به پذیرش شرایط سیاسی زمان خود بودند، اما هم‌زمان مرز خود را با حاکمان جابر حفظ کردند، عنوان کرد: این الگو برای جامعۀ شیعه اهمیت بالایی دارد ، از این روست که مطالعۀ سیرۀ اجتماعی و سیاسی آن حضرت،مورد تأکید رهبر انقلاب است.
وی، تصریح کرد: بررسی این سیره، هم در فهم مواجهه و کنش در دوران غیبت و هم در درک وضعیت فعلی جامعه، راهگشاست و نشان می‌دهد حضرت رضا (ع) چگونه از ظرفیت سیاسی ایجاد شده بهره می‌بردند، درحالی‌که فاصلۀ خود را با سلطان جائر، حفظ می کردند .

حضرت رضا (ع) و شکل‌گیری مدنیت شیعی در ایران

عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، با بیان اینکه در تمدن شیعی، محوریت امام معصوم و مفهوم امامت و ولایت باعث استمرار تاریخی مدنیت می‌شود، متذکر شد: حضور حضرت رضا (ع) در ایران، چارچوب‌ها و اصولی از مدنیت را برای جامعه تعریف کرده است.
بر اساس این نگاه، مهاجرت حضرت رضا (ع) و به دنبال آن حضور امامزادگان در ایران، زمینۀ شکل‌گیری شهرها و جوامع پیرامون این اماکن مقدس را فراهم آورده است.
وی افزود: بسیاری از شهرهای سنتی ایرانی، به‌ویژه شهر مشهد، در سایۀ این حضور و بر اساس اندیشۀ شیعی، شکل‌گرفته‌اند و زندگی مدنی در آن‌ها با امر قدسی، گره‌خورده است.
وی، ادامه داد: در تفکر شیعه، مدنیت با امر قدسی و معنوی پیوند دارد و تمدن را شکل می‌دهد، به این ترتیب، امکان زندگی متعالی در جامعه، مستلزم ساختاردهی شهری مرتبط با ارزش‌های معنوی است.
وی، خاطرنشان کرد: حضور حضرت رضا (ع) در طول مسیر باعث شده تا مردم بتوانند با بهره‌گیری از عقلانیت و سازمان‌دهی اجتماعی، سازوکارهایی برای زندگی شهری تدوین کنند و مدنیت و به دنبال آن تمدنی اسلامی در ایران، شکل بگیرد.

هجرت امام رضا (ع) و نهادینه‌شدن ولایت در ایران

این عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، با اشاره به اینکه بخشی از مفهوم ولایت در تجربۀ عملی و مادی انسان‌ها معنا پیدا می‌کند، یادآور شد: به‌عنوان‌مثال، حرم حضرت رضا (ع) بدون معماری و ساختار مادی آن، نمی‌تواند همان ارتباط معنوی را با مردم برقرار کند که اکنون با این معماری و این گنبد و ساخت‌وساز برقرار کرده است.
این موضوع نشان می‌دهد که تبدیل ایده‌ها و مفاهیم انتزاعی به واقعیت‌های مادی، برای پیوند انسان‌ها با این مفاهیم اهمیت حیاتی دارد و کالبد مادی، بستری برای انتقال معنا و ارزش‌ها به جامعه، است.
این استاد دانشگاه، هجرت حضرت رضا (ع) و تعامل مستقیم ایشان با مردم مناطق مختلف و آثار به‌جامانده از این حضور از مرو تا مشهد را، نشان‌دهندۀ نهادینه‌شدن ولایت در ایران دانست و تأکید کرد: پیش از آن، بسیاری از مردم ایران امامت و ولایت را می‌پذیرفتند، اما حضور حضرت رضا (ع) و ارتباط مستقیم با مردم باعث شد، این تعلق معنوی به زندگی عملی و آثار مادی پیوند بخورد و مردم تعلق خاطر خود را با ساختن آثار معنوی از معماری حرم مطهر تا امور دیگر نشان دهند.
حضور امام‌زادگان نیز این اتصال بین عقیدۀ ایمانی و زندگی روزمره را، تقویت کرده است.

زمینه‌های پذیرش ولایت امام رضا (ع) در ایران

قائمی نیک در بخش دیگری از سخنان خود به آمادگی بسترهای فکری و فرهنگی در ایران برای پذیرش ولایت اشاره کرد و اظهار داشت: قبل از حضور حضرت رضا (ع) به ایران، زمینه‌های فرهنگی مختلفی برای پذیرش ولایت ایشان فراهم بوده که از نمونه‌های آن مهاجرت اشعریون به قم بوده است که قم و ری، به‌عنوان شهرهای شیعی، زمینه‌ساز تبدیل‌پذیرش ولایت، می‌شود.
وی، شکل‌گیری حکومت آل بویه و دو پایتختی را که بین ری و بغداد داشتند را، از دیگر عوامل مهم در پذیرش ولایت امام رضا (ع) دانست و افزود: گرچه موانعی مانند مواجهه و تقابل اهل سنت و تشیع در ایران وجود داشته، اما ظرفیت‌های زیادی در لایه‌های مردم نیز بوده که توانسته مهاجرت حضرت رضا (ع) را پذیرا باشد و با آن، ارتباط بگیرد.
دکتر قائمی نیک، خاطرنشان کرد: مردم از مناطق مختلف برای دیدار حضرت می‌آمدند و در این مسیر حرکت امام در ایران از شلمچه تا مرو و مشهد فرهنگ و تمدنی شکل گرفت؛ اینها نشان می‌دهد، مهم‌ترین مسیر عبور از بحران‌ها در جامعۀ ایرانی، مراجعه به خود مردم است.
یادآور می‌شود برنامه «ملک رضوان»، هر شب ساعت 23 از شبکه 4 سیما پخش و ساعت 16 روز بعد، بازپخش می‌شود.