این مکان، طبقه همکف موزه بزرگ آستان قدس رضوی است که هویت آن با تاریخ حرم مطهر و زیارت گره خورده است.
بخش اعظمی از نفایس و ذخایر ارزشمند تاریخ آستان قدس رضوی در این موزه نگهداری می‌شوند و ذهن زائران و ارادتمندان حضرت رضا(ع) را به سفرهای دور حول این مکان مقدس می‌برند، به این واسطه است که بازدید از موزه آستان قدس رضوی با زیارت و شناخت حرم مطهر ارتباط نزدیکی پیدا می‌کند. در گفت‌وگویی که با عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی داریم او بخشی از اثرگذاری و جنبه‌های معنوی بازدید از موزه را تشریح می‌کند.

موزه تاریخ حرم در دل حرم

برای بررسی تاریخ پیدایش قدیمی‌ترین اشیای موجود در موزه آستان قدس رضوی باید به قرن‌ها پیش سفر کرد. اما تاریخ تشکیل موزه، ما را به کمتر از یک سده قبل می‌برد. سنگ بنای نخستین موزه آستان قدس رضوی در سال ۱۳۱۶ گذاشته شد و در سال ۱۳۲۴ در جوار مقبره شیخ بهایی گشایش یافت. در آن زمان تعدادی از اشیای خزانه انتخاب شد و در سالن‌های این موزه به نمایش درآمد. در سال ۱۳۵۶ شمسی اشیای موزه برای نمایش به ساختمان جدیدی منتقل شد که در قسمت شرقی صحن امام خمینی(ره) احداث شده بود و موزه عمومی آستان قدس رضوی در طبقه همکف ساختمان جدید بازگشایی شد. در سال ۱۳۷۸ پس از تفکیک و تخصصی شدن گنجینه‌های موزه آستان قدس رضوی، این طبقه به گنجینه تاریخ مشهد اختصاص یافت و در سال ۱۳۹۲ با افزودن عکس‌های قدیمی حرم مطهر به فضای نمایشی و به منظور آشنایی بیشتر مردم با مراحل و حوادثی که طی قرون بر اماکن متبرکه رضوی گذشته است، موزه تاریخ مشهد به موزه تاریخ حرم مطهر رضوی تغییر نام پیدا کرد. موزه‌ای که به صورت تخصصی محل نگهداری اشیا و وسایل مرتبط با حرم مطهر است و زمینه آشنایی بیش از پیش بازدیدکنندگان را با تاریخ و معنویت حرم مطهر فراهم می‌کند.

زائران، پای کار شکل‌گیری موزه

عبدالحسین ملک‌جعفریان با اشاره به نقش زائران و مجاوران در شکل‌گیری موزه توضیح می‌دهد: تاریخ آستان قدس رضوی نشان می‌دهد اشیایی که علاقه‌مندان و زائران مخلص حضرت رضا(ع) برای استفاده در حرم مطهر ایشان وقف یا اهدا می‌کردند پس از مدتی استفاده در هنگام ضرورت تعویض می‌شد و جای خود را به دیگر اشیای نذری می‌داد. به این ترتیب وسایل بدون‌استفاده در محلی خاص به نام خزانه نگهداری می‌شد که آن را می‌توان هسته اولیه موزه آستان قدس رضوی دانست. با این توضیحات، موزه تاریخ حرم مطهر رضوی قدیمی‌ترین گنجینه آثار تاریخی حرم مطهر به شمار می‌رود.
به گفته رئیس اداره گنجینه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی، آثار نفیسی مانند ضریح‌های قدیمی مضجع شریف، محراب‌ها، کاشی‌ها، زیارت‌نامه‌های فولادی و انواع قفل‌ها، کلیدها، درها و پنجره‌هایی که روزگاری در قسمت‌های مختلف حرم مطهر نصب بوده‌اند و الان موزه‌نشین شده‌اند و بسیاری آثار نفیس دیگر اکنون کالاهای تبرکی از قرون گذشته‌اند.
اشیای مربوط به حرم مطهر به دو دسته کلی تقسیم می‌شود. مورد اول وسایل مربوط به معماری اماکن متبرکه حرم مطهر رضوی است که در قسمت‌های مختلف حرم مطهر نصب بوده‌اند. مانند ضریح‌های مطهر، محراب‌ها، درها، پنجره فولاد، سنگاب دوره خوارزمشاهی و... .
دسته دوم هم وسایلی هستند که جنبه کاربردی داشته‌اند و برای امری خاص مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. مانند وسایل روشنایی، زیارت‌نامه‌های فولادی و یا اشیای مربوط به شست‌وشوی حرم مطهر.
در میان آثار متعلق به حرم مطهر، سنگاب خوارزمشاهی به عنوان قدیمی‌ترین اثر مربوط به حرم مطهر جلب‌توجه می‌کند. همچنین باید به اشیای نفیس و خاص دیگری مانند محراب پیش‌روی مبارک، در دارالسیاده و ضریح فولادی دوره صفوی اشاره کرد که بازدید از موزه و زیارت را با تاریخ حرم مطهر به یکدیگر پیوند می‌زند.

هویت حرم مطهر در گنجینه‌های موزه

سال‌های گذشته که ضریح‌های قدیمی در فضای موزه در دسترس زائران بودند، ارادتمندان حضرت رضا(ع) اقدام به انداختن نذری داخل ضریح می‌کردند و یا به نشانه تبرکی دست بر ضریح می‌کشیدند. اکنون هم بسیاری از بازدیدکنندگان موزه به وقت مواجهه با ضریح‌ها یا اشیای قدیمی حرم مطهر منقلب می‌شوند، بغض کرده و یا ذکرهایی را زیرلب جاری می‌کنند.
افراد مسن‌تر از زاویه دیگری به این اشیای نفیس می‌نگرند، چرا که استفاده از این وسایل قدیمی را به چشم خود در اماکن متبرکه دیده‌اند.
ملک‌جعفریان می‌گوید: بخش اعظمی از اشیای نفیس موزه بزرگ رضوی هویتی مرتبط با حرم مطهر دارند که نشان می‌دهد بازدید از موزه نوعی زیارت بارگاه منور رضوی را در خود گنجانده است، آن هم از زاویه‌ای متفاوت، چرا که این نوع زیارت، ذهن و فکر بازدیدکنندگان را با حرم مطهر و تاریخ آن درگیر می‌کند.
رئیس اداره گنجینه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی معتقد است بازدیدکنندگان اندکی هستند که صرفاً با هدف حضور در موزه وارد حرم‌ مطهر می‌شوند و همین موضوع هم از سر ارادت به حضرت رضا(ع) و واکاوی در موضوعاتی حول حرم مطهر اتفاق می‌افتد.

ارتباط ذهنی بازدیدکنندگان با اشیای موزه

زیارت‌شناسی مقوله‌ای است دارای ارزش معنوی که ارتباط دلی زائر با گنبد و بارگاه را تقویت می‌کند. زائران حضرت رضا(ع) در بازدید از موزه بزرگ آستان قدس رضوی به راز و رمزهایی حول توسل به امام مهربانی در گذشته پی می‌برند و در موارد بسیاری سعی می‌کنند کاری کنند شبیه عمل‌های پسندیده قدیمی.
عبدالحسین ملک‌جعفریان در این خصوص توضیح می‌دهد: در موزه تاریخ حرم مطهر رضوی اشیایی نگهداری می‌شود که روزگاری توسط علاقه‌مندان و زائران حضرت رضا(ع) برای استفاده در حرم مطهر وقف یا نذر شده است و الان به دلیل گذشت زمان، نفاست پیدا کرده‌اند. این اشیا به واسطه داستان ارادت اهداکننده به این آستان مقدس برای بازدیدکنندگان ارزشمند هستند.
زائران زیادی هستند که هنگام تشرف به حرم مطهر رضوی بازدید از موزه را در برنامه خود جای می‌دهند. ملک‌جعفریان در این باره می‌گوید: از آنجایی که یکی از مهم‌ترین اهداف فعالیت موزه، برقراری ارتباط مخاطب با آثار به نمایش گذاشته شده است بازدیدکنندگان موزه تاریخ حرم مطهر رضوی بیشترین ارتباط بصری، معنوی و حتی ذهنی را با آثار برقرار می‌کنند. به این واسطه با دیدن آثاری مانند ضریح‌های قدیمی، وسایل روشنایی سنتی، زیارت‌نامه‌های کهن، سنگاب تاریخی و... فضای زیارت در گذشته برای بازدیدکنندگان تجسم پیدا می‌کند.

نذر و اهدا به سبک گذشتگان

موزه آستان قدس رضوی و گنجینه‌های نفیس آن درگیری‌های ذهنی و معنوی متفاوتی در بازدیدکنندگان ایجاد می‌کند، به نحوی که خیلی از افراد در پایان می‌پرسند چگونه اشیای نفیس خود را به موزه اهدا کنند، اهداهایی که همواره از سر ارادت و علاقه به محضر امام هشتم(ع) اتفاق می‌افتد. ملک جعفریان در مدت فعالیت خود در موزه مواردی از این جنس را دیده است و می‌گوید: خیلی از بازدیدکنندگان پس از مشاهده آثار موجود پیگیر می‌شوند که چگونه وسایل نفیس خود را به موزه اهدا کنند، چون باور دارند بهترین فضا برای نگهدای چنین اشیایی حرم منور امام رضا(ع) است. همچنین نفرات دیگری هم هستند که پس از دیدن این فضا و اشیای موجود، نذرهای نقدی تقدیم اداره نذورات می‌کنند که برای توسعه این فضا مورداستفاده قرار بگیرد.
این نوع رفتار از سوی بازدیدکنندگان سبب شده این چرخه همواره ادامه یابد و زمینه توسعه موزه با اشیا و کالاهای نفیس بیشتر ادامه‌دار باشد.