آن گونه که زهرا فاطمی مقدم، کارشناس مسئول امور پژوهش و مطالعات اسنادی مرکز اسناد آستان قدس رضوی برایمان نقل می‌کند، سابقه قدیمی‌ترین سند برای بزرگداشت مراسم خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا(ع) در این آستان مبارک، به ۱۴۶ سال پیش بازمی‌گردد. به همین بهانه در ادامه، بخش‌هایی از سخنان این دانشجوی مقطع دکترای رشته تاریخ در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را دنبال کنید. وی ۲۰ سال سابقه همکاری با این مرکز را دارد.
بزرگداشت دهه پایانی ماه صفر به روایت اسناد آستان قدس رضوی
حرم مطهر امام رضا(ع) در ادوار گوناگون تاریخ، شاهد برپایی آیین‌های مختلف عزاداری برای حضرات معصومین(ع) بوده است که برخی از این آیین‌ها هنوز هم در حرم منور رضوی اجرا می‌شود و به عنوان یک میراث ماندگار در تاریخ به ثبت رسیده است.
برگزاری مراسم سوگواری، عزاداری و ذکر مصیبت به مناسبت شهادت امام رضا(ع) در حرم مطهر ایشان از دیرباز مرسوم بوده و روضه خوانان، نوحه خوانان و خطبای آستان قدس در حرم مطهر رضوی به ذکر مصیبت می‌پرداختند. اسناد بسیاری در مرکز اسناد این آستان مبارک از برگزاری مراسم روضه‌خوانی و ذکر مصیبت در دهه پایانی ماه صفر به مناسبت رحلت پیامبر اکرم(ص)، شهادت سبط اکبرحضرت امام حسن مجتبی(ع) و شهادت ولی نعمتمان امام رضا(ع) در دسترس است، اما عزاداری مرتبط با ایام شهادت امام رضا(ع) در حرم مطهر آن امام همام و در محضر ساحت مبارک ایشان متفاوت با سایر عزاداری‌ها برگزار می‌شده است.
در ایام شهادت امام هشتم(ع) مجالسی در بارگاه منور ایشان برگزار می‌شده است. بدین منظور برخی رواق‌ها و به‌ویژه ایوان طلای صحن عتیق (صحن انقلاب اسلامی کنونی) مفروش و با حضور خدام، کارکنان آستان قدس و و زائران حرم مطهر، مجلس سوگواری همراه با روضه‌خوانی برپا می‌شده است.
روضه‌خوانان، خطبا و قاریان قرآن کریم در رواق‌های حرم مطهر به‌ویژه در رواق‌های دارالضیافه، دارالسیاده، دارالذکر و دارالحفاظ و همچنین در ایوان طلای صحن قدیم (صحن انقلاب فعلی) به ذکر مصیبت و خواندن روضه می‌پرداختند. اسناد مختلفی مبنی بر دستورات متولیان وقت آستان مقدس رضوی، برای تدارک مراسم سوگواری و ذکر مصیبت در این روزها یا شب‌های خاص صادر می‌شده است. در یکی از این اسناد مربوط به سال ۱۳۲۳ قمری در دوره قاجار، در زمینه دستور متولی وقت آستان قدس رضوی خطاب به یکی از صاحب‌منصبان آستان به نام خازن‌التولیه چنین آمده است: «... امشب که لیله جمعه ۲۹ شهر صفر المظفر است ایوان طلای مبارک جهت تعزیه‌داری مفروش کرده و اسباب هم بگذارید که مشغول تعزیه‌داری بشوند».
اما قدیمی‌ترین سند موجود مربوط به هزینه‌های برگزاری مراسم سوگواری در دهه پایانی صفر مربوط به سال ۱۲۸۲ هجری قمری در دوره قاجار یعنی ۱۶۵ سال پیش و از محل مصارف موقوفه وزیر نظام است. از دیگر اسناد موجود می‌توان به اسناد «هزینه‌های مربوط به برگزاری مجلس روضه‌خوانی دهه آخر ماه صفر در ایوان طلای (ایوان نادری) صحن عتیق و از محل مصارف موقوفه وزیر نظام در سال ۱۲۹۳ قمری و در دوره قاجار و نیز هزینه‌های برگزاری مراسم روضه‌خوانی شب شهادت امام رضا(ع) در سال ۱۳۲۷ قمری در دوره قاجار نیز اشاره کرد.
محتوای اسناد این مجموعه بیانگر برگزاری این مراسم سوگواری از محل مصارف موقوفات و همچنین شکل‌گیری مشاغل مرتبط با برپایی این مراسم در حرم مطهر رضوی است که می‌توان به پرداخت انعام و مواجب به روضه‌خوانان اشاره کرد. همچنین برای شرکت در این مراسم دعوت‌نامه‌هایی نیز تهیه و برای افراد ارسال می‌شده است. دعوت‌نامه‌هایی برای حضور افراد در این مجالس از دوره قاجار در دسترس است که در یکی از آن‌ها مربوط به سال ۱۳۲۱ قمری و دوره قاجار چنین نوشته شده است:
«... به جهت لیله شهادت حضرت ثامن‌الائمه ارواحنا فداه در ایوان طلا مبارک علی‌الرسم سنوات ماضیه دو ساعت از شب گذشته مشرف شده که مشغول تعزیه داری بوده باشید. ایام مستطاب...».
سابقه ۱۴۶ ساله خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا(ع) در حرم مطهر رضوی
مهم‌ترین بخش از مراسم ویژه مرتبط با عزاداری ایام شهادت امام هشتم(ع)، برگزاری آیین خطبه‌خوانی شب شهادت امام رضا(ع) در حرم مطهر رضوی است. در این مراسم که هم‌اکنون نیز همچنان با اندکی تغییرات نسبت به گذشته برگزار می‌شود، در شب شهادت حضرت ثامن‌الحجج(ع) و پس از اقامه نماز مغرب و عشا، خدمه حرم مطهر همراه برخی از خادمیاران رضوی با تشکیل صف‌های منظم در حالی که چراغ و لاله‌هایی با شمع‌های روشن در دست دارند، در حضور تولیت آستان قدس رضوی، برخی مقامات، مدیران و مسئولان شهری، استانی و کشوری دعوت شده، به همراه برخی از مدیران و مقامات آستان قدس رضوی‌و... به سوگواری و عزاداری ایام حزن و شهادت حضرت رضا(ع) می‌پردازند. در این مراسم پس از تلاوت آیاتی از کلام‌الله مجید، خطبه‌خوان به قرائت خطبه‌ای مشتمل بر حمد و ثنای پروردگار متعال و صلوات و درود بر پیامبر اکرم(ص) و پیشوایان معصوم(ع) و گرامیداشت یاد و خاطره امام خمینی(ره) رهبر کبیر انقلاب اسلامی و دعا برای طول عمر رهبر فرزانه انقلاب اسلامی می‌پردازد. براساس اسناد موجود، در قدیم، آیین خطبه‌خوانی تا مدت‌ها تنها در شب شهادت امام رضا(ع) برگزار می‌شد اما به‌تدریج با توجه به باشکوه برگزار شدن آن، اجرای این مراسم در شب عاشورای حسینی هم معمول شد. براساس اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، قدیمی‌ترین سند موجود مربوط به خطبه‌خوانی در شب شهادت امام رضا(ع) مربوط به سال ۱۳۰۱قمری در دوره قاجار یعنی ۱۴۶ سال پیش است. در بخشی از این سند که درواقع گزارش یکی از مسئولان مرتبط با حوزه روشنایی حرم مطهر است که در روز بعد از سالروز شهادت امام هشتم(ع) نگارش یافته، چنین آمده است:
«... چون لیله مزبوره، لیله شهادت جناب ثامن‌الائمه علیهم‌السلام بوده، محض شکوه و شعار اسلام، حسب الامر تولیت جلیله مقدسه عظمی، جمیع صاحب‌منصبان آستان مقدس و اهالی کشیک خمسه سرکار فیض آثار، از خدام و فراش و دربانان و حفاظ دوره و مؤذنان کشیک خمسه و غیره در صحن مقدس عتیق حاضر و مشغول مصیبت و تعزیه‌داری و نوحه‌سرایی بوده، به جمیع خدام و صاحب‌منصبان شمع داده شد و آخر مجلس خطیب‌باشی خطبه خواند...».
اسناد سال‌های بعد هم حکایت از انجام این مراسم به عنوان سنتی معمول و مستمر در حرم مطهر امام هشتم(ع) دارد. همان‌گونه که در سند مزبور اشاره شد، در هنگام خطبه‌خوانی تمامی حضار شمعی در دست داشتند و در این مراسم تأکید بسیاری بر استفاده از شمع بوده، به نحوی که هزینه‌های مشخصی برای تأمین شمع صورت می‌گرفته است. همچنین در اواخر دوره قاجار که شاهد ورود چراغ‌های روشنایی به حرم مطهر هستیم، باز هم متولی وقت آستان مقدس رضوی بر استفاده از شمع به جای چراغ‌ها تأکید می‌کند. همچنین براساس سوابق موجود، در پایان مراسم خطبه‌خوانی از تمامی خدمه و زائران پذیرایی به عمل می‌آمده است. این مراسم از ابتدای برگزاری آن تا سال۱۴۰۰شمسی در صحن انقلاب اسلامی (صحن عتیق سابق) برگزار می‌شد، اما از سال ۱۴۰۱ و با تصمیم تولیت معزز آستان قدس رضوی و به‌منظور بهره‌مندی بیشتر زائران و مجاوران حرم مطهر امام هشتم(ع)، مکان برگزاری این مراسم به صحن پیامبر اعظم(ص) منتقل شد.
نظر شما