اسلام ذاتاً نه جنگ طلب است و نه صلح خواه، بلکه بسته به شرایط، هم به جنگ دستور می‌دهد و هم به صلح. جنگهای پیامبر(ص) و صلح آن حضرت مانند صلح حدیبیه و پیمان نامه با یهودیان ساکن در جنوب مدینه پیامبر، جنگهای امام علی(ع) و صلح آن حضرت با معاویه و جریان کنار آمدن با غاصبان خلافت و نیز جنگ و صلح امام حسن و امام حسین(ع) نمونه‌هایی از این صلح و جنگهایی هستند که این خاندان بسته به شرایط هم تن به جنگ دادند و هم رضایت به صلح دادند.

مقایسه امام حسن(ع) با برادرش حسین(ع) در جنگ و صلح

هرچند در میان عوام معروف است که می‌گویند: امام حسن(ع) مردی صلح خواه بود و برادرش امام حسین(ع) فردی جنگجو و اهل شمشیر بود، اما حق این است که این دو برادر بسته به شرایط هم جنگ کردند و هم صلح. با این تفاوت که امام حسن(ع) بعد از گذشت دو ماه از شهادت امام علی(ع) و در اوایل امامت خود به معاویه نامه نوشت و او را به بیعت با خود فراخواند، ولی معاویه تن نداد و به اعزام لشکر رو آورد و امام نیز ۱۲۰۰۰ مرد جنگی را به سرکردگی عبید الله بن عباس راهی جنک با معاویه کرد و تا ساباط مدائن پیشروی کرد. اما برادرش حسین(ع) ابتدا به مدت نه سال تن صلح داد، همان صلحی که برادرش حسن(ع) با معاویه امضا کرده بود و آن را ادامه داد تا زمانی که یزید بعد از مرگ معاویه روی کار آمد که بسته به شرایط مجبور به جنگ با سپاه یزید شد.

دلایل صلح

اما این که چه عوملی امام حسن(ع) را مجبور صلح با معاویه کرد چند نکته قابل توجه است:

1.حفظ جان امام و شیعیان

با توجه به اینکه جمع کثیری از شیعیان در زمان امام علی در جنگ جمل، صفین و نهروان به شهادت رسیده بودند و گروهی ‌اندک از آنان باقی مانده بودند، اگر جنگی میان امام حسن(ع) و معاویه به وقوع می‌پیوست، با توجه به ضعف مردم عراق، بعید نبود که خود آن حضرت و گروهی از شیعیانشان کشته می¬شدند که خسارتی بزرگ و جبران‌ناپذیر بود، چنانکه در برخی از سخنان امام حسن(ع) به این مطلب اشاره شده است.

2.عدم حمایت مردم از امام حسن(ع)

بر اساس برخی گزارش‌ها عراقیها از همان آغاز علاقه‌ای به جنگ با معاویه نداشتند. این مردم همانهایی بودند که امام علی در بارۀ آنها فرموده بود: یا اشباه الرجال و لا رجال.

و این جریان تا آنجا بود که حتی امام حسن(ع) از سوی یاران نزدیک خود نیز در امنیت نبود. جریان حمله ابن جاعل ازدی که از یاران امام بود به آن حضرت گواهی بر این واقعیت تلخ است، و فردی دیگر به نام جراح بن سنان اسدی که روحیه خوارجی داشت امام را به کفر متهم کرد و گفت تو نیز مانند پدرت کافر شدی و با خنجر به امام حمله برد و رانش مبارکش را زخمی کرد.

3. حفظ دین

جامعه اسلامی در شرایطی قرار داشت که ممکن بود جنگ با معاویه، اصل دین را از بین ببرد. زیرا اولا: به دلیل اختلافات داخلی، خطر شکست در برابر لشکر قدرتمند روم جدی بود. و ثانیا: خستگی مردم از اختلافات و جنگهای درونی ممکن بود به پایبندی آنان به اسلام لطمه بزند.

4. خطر خوارج

امام از آن بیم داشت که اگر علیه معاویه به جنگ ادامه دهد، خوارج از این فرصت استفاده کنند و با تقویت خود بر سرزمین‌های اسلامی مسلط شوند.

صلح قهرمانانه

لازم به یادآوری است که خود امام حسن(ع) متن صلحنامه را تنظیم و بندهای مورد نظر خویش را در آن گنجانید و آن را به امضای معاویه رسانید. و لذا بسیار آسان است که از صلح آن حضرت با معاویه به صلح قهرمانانه تعبیر کرد. این بندها عبارتند از:

1.اکنون که من (امام حسن(ع)) خلافت را به تو واگذار می‌کنم تو موظفی طبق کتاب خدا قرآن و سنت رسول خدا عمل نمایید.

2.معاویه مجاز نیست که برای خود جانشین تعیین کند و بعد از او تعیین خلافت بر عهدۀ شورای مردمی است که هر طور صلاح دانستند عمل نمایند.

3.بند سوم چند تبصره دارد که عبارتند از:

الف: مردم در هرجا مانند شام، عراق و حجاز که باشند در امنیتند که باید امنیت آنان حفظ شود.

ب: اصحاب امام علی و شیعیانش نسبت به جان، مال و زن و فرزندانشان در امنیت باشند و عوامل حکومتی امنیت آنان را حفظ نمایند

ج: از سوی دستگاه حکومت هیچ توطئه‌ای به صورت نهان و آشکار علیه حسن بن علی(ع) و برادرش حسین(ع) و خانواده آنان طراحی نشود و فرزندان آنان در هرجای عالم باشند در امنیت و آسایش باشند.

4. سبّ و ناسزا به امام علی(ع) که تاکنون در منابر و خطبه‌های درباریان بود برداشته شودن و آن حضرت به نیکی یاد شود.

5. حسن بن علی مجاز باشد که معاویه را به عنان امیرالمومنین نخواند.

6. مبلغ پنج میلیون درهم که در بیت المال کوفه موجود است، از موضوع تسلیم حکومت به معاویه مستثنی باشد تا مبالغ زیر نظر حسن بن علی مصرف شود.